Azərbaycanda xristianlığın tarixi

Azərbaycan təkcə Şərqin deyil, belə demək mümkündürsə, bütün yer kürəsinin ən qədim bölgələrindən biridir. Onun tarixi qədim dövrlərə gedib çıxır. Bu ərazi, İncilə görə, tufandan xilas olmuş Əhdi-Ətiqdə bəşərin cəddi Nuhun ailəsinin məskunlaşdığı yer idi. Azərbaycanın və Cənubi Qafqazın qonşu dövlətlərinin tarixi Yaxın Şərq xalqlarının salnaməsində ən maraqlı səhifələrdən biridir. Bu, daha çox həmin mürəkkəb siyasi, ideoloji və sosial-iqtisadi proseslərlə bağlıdır ki, bunun da nəticəsində Cənubi Qafqaz tədricən Yaxın Şərq məkanının ümumi fonunda nəzərəçarpacaq dərəcədə fərqlənən xüsusi tarixi-mədəni əraziyə çevrilmişdir. Qeyd edək ki, Azərbaycanda xristianlıq tarixinin regionda yaşayan bütün xalqların birgə yaradıcılığının nəticəsi olan ümumi Qafqaz tarixi prosesindən və sosial-mədəni fondan təcrid olunmuş şəkildə tədqiqi müasir tədqiqatçılar arasında tez-tez müşahidə edilən bir ölkənin və ya xalqın rolunun ümumi mənzərəsi və şişirdilməsi ilə təhriflərə gətirib çıxarır.

Tarixən indiki Azərbaycan və Cənubi Dağıstan torpaqları Qafqaz Albaniyası dövlətinin tərkibində olub. Qafqaz Albaniyası ərazisində müstəqil, həvari mənşəli, alban kilsəsi mövcud idi. Müxtəlif səbəblərdən işlər elə gətirir ki, alban xalqı həm dövlət müstəqilliyini, həm də kilsəsini qoruyub saxlaya bilmir. Amma Qafqaz Albaniyası kilsəsinin praktiki olaraq yoxa çıxdığı bir vaxtda Qafqazın geosiyasi xəritəsi Tanrının iradəsi ilə dəyişdi. Azərbaycan və Dağıstan Rusiya imperiyasının təsir dairəsinə daxil olur və burada Rus Pravoslav Kilsəsi öz xilaskarlıq missiyasını həyata keçirməyə başlayır. Məhz onun sayəsində xristianlıq bu torpaqlarda yoxa çıxmadı. Bakı yeparxiyası tarixi Albaniyanın - indiki Azərbaycanın və Dağıstanın apostol əkinini davam etdirirdi. Onun missiyası həm də vaxtilə əsası qoyulmuş Qafqaz Albaniyası kilsəsinin kiçik sürüsünün mənəvi qidalanmasından ibarətdir.

Qafqaz Albaniyasında xristianlığın yayılmasının ilkin dövrü müqəddəs həvarilər Varfolomey və Faddeyin, həmçinin həvari Faddeyin şagirdi Müqəddəs Yeliseyin fəaliyyəti ilə bağlıdır.

“Tarixi müqəddəsə” görə, həvari Varfolomey İncil Hindistanda (Ərəbistanda) təbliğ etdikdən sonra Qafqaz Albaniyasına yola düşdü. 13-cü əsrin Sünik tarixçisi Stefan Orbeliani yazır ki, “Həvari Varfolomeyin missionerlik fəaliyyəti Albanların Sünik bölgəsi (indiki Naxçıvan) ilə sıx bağlıdır: “Əvvəla, Ermənistan əhalisindən əvvəl bunlar ( Süniyalılar) ilk möminlər idi və burada izah etmək yerinə düşər ki, müqəddəs Həvari Bartolomey vasitəsilə Müqəddəs İncilin təlimlərinə tabe oldular. Varfolomey İrandan qayıdıb Atrpatakandan keçib şagirdləri ilə gəlib Araz çayından keçdi və Sisakan (Sünik) sərhədlərinə daxil olduqdan sonra Arevik bölgəsindəki Ordubad kəndində, Müjdə xütbəsini qəbul edərək müqəddəs Həvari Varfolomey vasitəsilə vəftiz olunan Baqkanın evində (mülkündə) və Qoxtanda xütbələr oxumağa başladı. Və müqəddəs həvari Qoxtanda bir kilsə tikdi”.

Tarixçinin sözlərinə görə, burada, Qoxtanda, həvari Varfolomey şagirdlərindən Kumsi adlı birini yepiskop təyin etdi. “Çetyi Mineinin” tərtibçisi Müqəddəs Dmitriy Rostovski (XVII əsr) əsərinə xas olan təfərrüatlarla, çoxsaylı möcüzələr və əlamətlər göstərərək, xəstələri sağaldan və cin vurmuş insanları xilas edən, bir çox insanı Məsihin dininə gətirən Həvari Varfolomeyin İncil təfsirlərini təsvir edir. Müqəddəs Dmitriy deyir ki, Həvari Alban ölkəsinin hökmdarı Polimiyanın şikəst qızını sağaltdı, bundan sonra o, bütün evi ilə birlikdə vəftiz olundu. Müqəddəs Dmitriy o dövrdə Albaniyada baş verən hadisələri ölkənin xristian inancına gəlməsi olaraq təsvir edir: “On və daha çox şəhər padşahın nümunəsi ilə vəftiz edildi”.

“Tarixi Müqəddəs” kitabında Alban şəhəri indiki Bakı ilə eyniləşdirilir. Yerli kilsə ənənəsi də qədim İçəri şəhər şəhərinin ərazisində Qız qalasının ətəyində Həvari Varfolomeyin qətlə yetirildiyi yeri göstərir, burada tarixi məlumatlara görə bütpərəst məbədinin özülləri üzərində xristian kilsəsi tikilmişdir. XIX əsrin əvvəllərində köhnəlmiş Alban məbədinin yerində Rus Pravoslav Kilsəsi Müqəddəs Həvarinin şərəfinə 1936-cı ilə qədər dayanmış bir ibadətgah tikdi. Kilsənin divarındakı mərmər xatirə lövhəsində deyilirdi ki, “bu yerdə Məsihin 12 şagirdindən biri, müqəddəs Həvari Varfolomey Məsihin naminə qanını tökdü”.

Qafqaz Albaniyasında xristian müjdəçiliyinin ikinci apostol mənbəyi həvari Faddeyin şagirdi Müqəddəs Yelisey idi.

Alban tarixçisi Moisey Kalankatuyski Müqəddəs Yeliseyin xütbəyə başlaması haqqında məlumat verir: “Bizə, Şərqin sakinlərinə Müqəddəs Faddey qismət olub. O, Ermənistanın Artaz bölgəsinə gəlib orada məzlumcasına ölümü erməni çarı Sanatrukdan aldı. Onun şagirdi Müqəddəs Elisey Yerusəlimə qayıdır və digər həvarilərə onun şəhidliyi haqqında danışır. Orada, Müqəddəs Ruhun ilhamı ilə Yelisey Yerusəlimin ilk patriarxı olan Rəbbin qardaşı Müqəddəs Yaqubun əli ilə təyin edildi. Şərqi özü üçün qəbul edən, Yerusəlimdən İrana gedən yola çıxan Yelisey, Ermənistandan yan keçərək maskutlara tərəf gedir və Çoqada təbliğ etməyə başlayır və müxtəlif yerlərdə çoxlarına dərs deyir, onlara nicat yolunu göstərir. Oradan üç şagirdi ilə Uti bölgəsinə, Soqarn şəhərinə gəlir...” Sonra “...müqəddəs keşiş Gis şəhərinə gəldi, kilsə tikdi və qansız qurban kəsdi. Bu yerdə bizim ilk kilsələrimiz, metropoliyalarımız və maarifçilik yarandı”.

Beləliklə, Moisey Kalankatuiskinin “Tarixindən” belə görünür ki, həvari Faddeyin ölümünün şahidi olan şagirdi Yelisey Yerusəlimə qayıdır və müqəddəs həvarilərə həmkarının ölümü haqqında danışır. Orada Tanrının Müqəddəs Ruhunun ilhamı ilə Yelisey Yerusəlimin ilk yepiskopu olan Rəbbin qardaşı Yaqubdan təyinat alır və Albaniyaya gedir və burada müəllimi Müqəddəs

Faddeyin işini davam etdirir. Antik müəlliflər tərəfindən “Albaniya həvarisi” adlandırılan apostol Varfolomey və Müqəddəs Yeliыуншn Qafqaz Albaniyası ərazisində xütbələri ilə bağlı yuxarıda göstərilən faktlardan aydın olur ki, Alban kilsəsi qədim tarixçilər tərəfindən apostol mənşəli kimi qəbul edilmişdir.

Qafqaz Albaniyasında xristianlığın yayılmasının ikinci dövrü Xristianlığın dövlət dininə çevrildiyi zaman Maarifçi Qriqorinin və Alban kralı Urnayrın adı ilə bağlıdır. Bu zaman Alban kilsəsi gürcü və erməni kilsəsi ilə müqayisədə Bizansdan daha az asılı idi və ola bilsin ki, Qüds kilsəsi ilə mənəvi əlaqələr saxlamağa çalışırdı. Xristianlığın Qafqaz Albaniyasına sırf Ermənistan və ya Gürcüstan vasitəsilə daxil olması haqda deyilənlər reallığa uyğun gəlmir.

Xristianlığın Albaniyada dövlət dini kimi formalaşması zamanı yerli kilsə dərhal geniş missionerlik fəaliyyətinə başlayır. Həmin dövrdə məbədlərin, kilsələrin, monastırların tikintisini müşahidə edirik. Bu tikililərin bir çoxu günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Qafqaz Albaniyasında xristianlığı yayanlar təkcə ruhanilər deyil, həm də çarlar və knyazlar idi. Bu mənada ən görkəmli şəxsiyyətlər Arşakilər sülaləsindən olan çarlar olub: Mübarək Urnayr, II Vaçe və III Vaçaqan.

Araşdırmalar göstərir ki, Albaniya çarı Esvalen və arxiyepiskop Yeremey tərəfindən aparılan alban yazısı islahatı alban əhalisinin xristianlaşdırılmasında mühüm rol oynamışdır. Bu islahat təkcə xristianlığın təşəkkül tapmasında deyil, həm də teoloji məktəblərin yaradılmasında və təkcə liturgiya və missionerlik fəaliyyətinə deyil, həm də tərcüməçilik qabiliyyətinə malik ruhanilərin hazırlanmasında mühüm rol oynamışdır. Xristianlıq Qafqaz Albaniyasının dilində, xüsusən V - VIII əsrlərdə ruhani və dünyəvi ədəbiyyatın formalaşmasına öz töhfəsini verdi. IV əsrdən etibarən Alban kilsəsi öz mənəvi qayğısı sahəsinə təkcə avtoxton tayfaları deyil, həm də gəlmələri, xüsusən də hunları daxil etmişdir.

Qafqaz Albaniyasının coğrafi və siyasi mövqeyi alban kilsəsinin müstəqil quruluşuna meylini şərtləndirib. Alban kilsəsi, ehtimal ki, IV əsrdə Şərqi təlatümə gətirən teoloji mübahisələrdə yalnız dolayı yolla iştirak edirdi. O, ilk üç Ümumdünya kilsə məclisi fərmanlarını qəbul etdi, ariliyi və nestorianlığı pislədi, amma uğursuz bir anlaşmazlıq nəticəsində monofizitlərə qoşuldu və 551-ci ildə Bizansla əlaqələrini qırdı. Tarixi mənbələr və sübutlar Gürcüstanda olduğu kimi Albaniyada da monofizitizmin qeyri-sabit olduğunu göstərir. Sonralar siyasi vəziyyətdən asılı olaraq albanlar gah xalkidonluğa, gah da monofizitizmə riayət edir.

Albaniya ərazisinin yeparxiyalara bölünməsi hər ehtimala qarşı etnik-coğrafi prinsiplərə uyğun olaraq baş verdi. Müxtəlif dövrlərdə Alban kilsəsinin yeparxiyalarının sayı altıdan on ikiyə qədər idi. Alban kilsəsi də özünün Yerli Şuralarını çağırırdı, bu şuralarda müəyyən doqmatik, kanonik və nizam-intizam məsələlərinə münasibət müəyyən edilirdi.

VIII əsrdə ərəblərin işğalından sonra yerli sakinlərin islamlaşması başlandı. Bundan əlavə, xəlifələr Zaqafqaziyada möhkəmlənərək Qafqaz Albaniyası kilsəsini erməni kilsəsinə tabe etmişlər. 706-cı ildə sonuncu pravoslav katolikosu Nersesin (Bakur) Alban kilsəsinin birincilik kürsüsündən azad edilməsindən sonra ermənilər, onların təbirincə, “xalkedonizmə” keçmiş alban ruhanilərini sıxışdırıb çıxarmağa başladılar.

XIX əsrin əvvəllərində, 1836-cı ildə Azərbaycan Rusiya imperiyasına birləşdikdən sonra I Nikolayın reskripti ilə nəhayət Alban Katolikosluğu ləğv edildi və onun əvəzinə Erməni Kilsəsinin (Eçmiədzin Patriarxlığı) yurisdiksiyasında iki yeparxiya və bir vikarilik yaradıldı.

Alban kilsəsinin tarixi səhnəsindən qaçılmaz itmə prosesi ilə eyni vaxtda Rus Pravoslav Kilsəsi Azərbaycana gəldi. İlk rus pravoslav kilsəsi 1815-ci ildə Bakıda yaranmış, sonralar Gəncə, Şamaxı, Lənkəran, Göyçay, Quba və başqa şəhərlərdə kilsələr tikilmişdir. Sənayenin inkişafı və rus əhalisinin böyük axını ilə əlaqədar 1905-ci ildə Bakı yeparxiyası yaradıldı, yepiskopları sonradan “Bakı və Xəzər” titulunu aldılar. Rusiya iyerarxlarının siyahılarına əsasən, “Bakı yepiskopu” titulunu 14 arxierey daşıyırdı.

Populyar Xəbərlər

Pravoslav kino klubunda ilk görüş keçirilib
03.02.2024
266
Yeparxiya xəbərləri

Pravoslav kino klubunda ilk görüş keçirilib

2024-cü ildə Bakı yeparxiyası yeni maarifləndirici layihəyə başlayır: yeparxiyanın Dini-Mədəni Mərkəzinin bazasında müzakirələr kinoklubu fəaliyyət göstərəcək. Kinoklubun ilk görüşünü katexizasiya şöbəsinin ...

Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzində akademik Kamal Abdullanın “Heydər Əliyev və multikultural təhlükəsizlik” kitabının təqdimatı keçirilib
31.01.2024
263
Yeparxiya xəbərləri

Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzində akademik Kamal Abdullanın “Heydər Əliyev və multikultural təhlükəsizlik” kitabının təqdimatı keçirilib

Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzinin icraçı direktoru Rəvan Həsənov tədbir iştirakçılarını salamlayaraq Kamal Abdullanın çoxşaxəli tədqiqat fəaliyyətindən danışıb. Sonra iştirakçılar təhlükəsiz cəmiyyət ...

Bakı Yeparxiyasının katibi Azərbaycan Respublikasının Prezidenti andiçmə mərasimində iştirak edib
14.02.2024
236
Yeparxiya xəbərləri

Bakı Yeparxiyasının katibi Azərbaycan Respublikasının Prezidenti andiçmə mərasimində iştirak edib

Bakı və Azərbaycan Yeparxiyasının katibi arximandrit Aleksiy (Nikonorov) yenidən Azərbaycan Respublikasının Prezidenti seçilmiş İlham Əliyevin andiçmə mərasimində iştirak edib. Milli Məclisin (parlamentin) binasında keçirilən ...

Xəbərlər