Azərbaycan pravoslav kilsələrin tarixi

Moskva mitropoliti, Müqəddəs Aleksiy adına Bakı liman kilsəsi (Bayılda)

Moskva mitropoliti, Müqəddəs Aleksiy adına Bakı liman kilsəsi (Bayılda)

1871 – 1930

1867-ci ildə Həştərxanda I Pyotrun təşkil etdiyi Xəzər dənizindəki liman ləğv edilərək Bakıya köçürüldü, o vaxta qədər burada yalnız dəniz stansiyası vardı. Liman Bütün qurğuları və Xəzər ekipajı üçün bina ilə Bayıl burnunda tikildi. Müqəddəs Məryəmin vəfatı kilsəsi istisna olmaqla Dənizçilik İdarəsinin əvvəllər Bakıda qalada və forştadtda yerləşən bütün bölmələri və qurumları ora köçürüldü. Müqəddəs Məryəmin vəfatı kilsəsi liman kilsəsi adlandırılmağa başlasa da, forştadtda Donanma həyətindəki köhnə binada qaldı.

Limanın qurulması ilə əksər zabitlər və bütün aşağı rütbəlilər o illərdə şəhərdən təcrid olunmuş Bayıla köçdü: yolun narahatlığı, şəhərə yaxşı yolun olmaması, o vaxtlar indiki Azneft meydanından başlayan şəhərə qədər məsafə, demək olar ki, 3 verst idi, Bakı liman kilsəsinə məsafə isə təxminən 4 verst idi, xüsusilə palçıqlı yollar, üstəlik güclü şimal küləyi əsəndə şəhərlə əlaqəni çox çətinləşdirirdi. Həm də kilsənin olmaması dəniz zabitlərinə, xüsusən də aşağı rütbələrə nəzərəçarpacaq dərəcədə təsir edirdi.

Bailov burnuna (Hərbi şəhərciyə) gedən yol. 1880-ci illər

Buna görə də Bakı limanının komandiri (o, həm də Xəzər dənizindəki mayakların rəhbəri idi) kontr-admiral Aleksandr Aleksandroviç Davıdov Bayılda yeni liman kilsəsi tikməyi qərara alır. Bu fikir bütün Bakı dənizçiləri tərəfindən dəstəklənir.

Planı mümkün qədər tez həyata keçirmək üçün qısa müddətdə layihə hazırlamaq və tikinti üçün vəsait tapmaq lazım idi. Bunun üçün liman komandiri kontr-admiral Davıdov kilsənin neçəyə başa gələ biləcəyini öyrənmək məqsədilə əvvəlcə Bakı Limanı Tikinti Birliyinin rəisi (memarı) ştabs - kapitan Pavel Andreeviç Samoylova müraciət edir. Ştabs - kapitan Samoylov 15.000 rubla tərtib etdiyi layihəyə uyğun olaraq kilsə tikməyi öhdəsinə götürür. Kilsə beş başlı dizayn edilmişdi; xarici fasadına və daxili yerinə görə o, Sankt-Peterburqdakı leyb-qvardiya süvari alayının Müqəddəs Məryəm müjdəsi kilsəsinə bənzəyirdi. Xarici və daxili zənginliyinə görə bu məbəd Sankt-Peterburq kilsələri arasında ən gözəllərindən sayılırdı.

Bundan sonra liman komandiri ordu və donanmanın baş keşişindən tikintiyə Bakı Dəniz Kilsəsinin pullarından 7 min rubl istifadə etmək üçün icazə istədi. Bundan əlavə, o, Dəniz Nazirliyinin müdirindən tikinti üçün 8000 rubl vəsait aldı. Beləliklə, yığılmış 15.000 rubl məbləğində pulla məbədin tikintisinə başlamaq mümkün idi.

1868-ci ilin fevralında ştabs - kapitanı Samoylov tərəfindən tərtib edilmiş 500 dindar üçün Bayıl burnunda yeni liman kilsəsinin layihəsi izahat yazısı ilə birlikdə baxılmaq və təsdiqlənmək üçün Dəniz Donanmasının Texniki Komitəsinin Tikinti Şöbəsinə göndərildi.

24 apreldə Bakı limanının komandiri imperator həzrətləri Qafqaz canişinin Bakıya gözlənilən səfəri günü, mayın 5-də kilsənin təməl daşının qoyulmasına teleqramla icazə istədi və ona xəbər verildi ki, Kilsənin layihəsi verilən məlumatların natamam olması səbəbindən hələ ki, təsdiqlənməyib.

Tikinti İdarəsi çatışmayan məlumatı aşağıdakılarla əlaqələndirdi: 1) kilsənin tikilməsi nəzərdə tutulan ərazinin Baş Planının olmaması; binanın əsas hissələrini izah edən təfərrüatlı çertyojlar və müfəssəl izahedici qeydlər, yəni: bünövrələrin ümumi yeri və dərinliyi, dirəklərin, tağların, stulların, yelkənlərin, vestibülün və əsas günbəzin əldə ediləcəyi materiallar; və 2) İkonostasın, kilsə əşyalarının və digər əşyaların düzülüşü də daxil olmaqla kilsənin tam təşkili üçün 15.000 rublun kifayət edib-etmədiyini müəyyən etməyi qeyri-mümkün edən ətraflı hesablamanın olmaması.

Xarici fasad, baş plan və kilsənin 500 dindar üçün tutumuna gəldikdə, Tikinti İdarəsi layihənin olduqca inandırıcı tərtib edildiyini görərək belə bir nəticəyə gəldi: fasadın ümumi konturunu və kilsənin planı təsdiq olunsun və Dəniz Nazirliyinin müdirinin sonrakı mülahizəsinə təqdim edilsin.

Kilsənin layihəsi Tikinti İdarəsinin rəyi ilə 3 may 1868-ci ildə Dəniz Nazirliyinin müdiri, general - adyutant vitse - admiral Krabbeyə göndərildi və mayın 6-da general - adyutant Krabbe layihəni İmperator həzrətləri II Aleksandra baxmağa təqdim etdi. Eyni gündə kilsənin xarici fasadının layihəsi və genişliyi yüksək səviyyədə bəyənildi və böyük knyaz Aleksey Aleksandroviçin iştirakı ilə kilsənin təməl daşının qoyulmasına icazə verildi.

İmperator II Aleksandrın dördüncü oğlu, gələcək general - admiral və donanma və Dəniz Departamentinin rəisi böyük knyaz Aleksey Aleksandroviç 8 may 1868-ci ildə 18 yaşında öz tərbiyəçisi və dəniz işləri və diplomatik işlər üzrə müəllimi vitse-admiral K.N. Posiet ilə birlikdə Rusiyanın cənubuna, Volqa və Xəzər dənizi ilə Bakıya, sonra isə Qafqazı keçdikdən sonra Potiyə, oradan isə “Aleksandr Nevski” freqatı ilə Avropa ətrafında ilk yürüşündə Kronstadta getməli idi.

6 iyun 1868-ci ildə axşam saat 19-da böyük knyaz Aleksey Aleksandroviç “Qafqaz və Merkuri” cəmiyyətinin “Knyaz Baryatinski” paroxodunda Bakıya gəldi.

Bütün sahil artıq saat 2-3-dən əziz qonağı gözləyən adamlarla dolu idi. Xəbər toplarının atəşindən gözlənilən paroxodun üfüqdə göründüyü məlum olduqda şəhərin bütün kilsələrində zənglər çalındı. Buxtada paroxod göründü; Bakı quberniya batalyonu qubernatorun mənzili ilə üzbəüz Daş körpüdə[1],

Körpüdə çar ailəsinin nümayəndəsini Bakı hərbi qubernatoru general-leytenant Kolyubakin hərbi və mülki rütbələrin, şəhər sakinlərinin önündə duz-çörəklə qarşıladı. Əlahəzrət salamı qəbul edərək Tanrı məbədinə - Nikolay Kafedralına tələsdi, orada xaçla və müqəddəs su ilə dualandı.

Ertəsi gün, iyunun 7-də əlahəzrət vəliəhd Bayıl burnunda yerləşən Bakı dəniz limanına baxış keçirdi. Orada böyük knyaz ümumi dua müşayiətində liman kilsəsinin akt və müasir sikkələr yerləşdirilmiş ilk təməl daşını qoydu.

Sonra Əlahəzrət quberniya rəisi general - leytenant Kolyubakinə ziyarət etməklə şərəf verdi. Axşam sahildə və Zati - alilərinin çay içmək istədiyi köşkdə şəhər bağında xalq şənlikləri keçirildi.

Şənbə günü, iyunun 8-də böyük knyaz Aleksey Aleksandroviç Şah sarayının qədim əşyalarına, batalyon xəstəxanasına və müqəddəs Nina təhsil ocağına baxış keçirib həmin “Knyaz Baryatinski” paroxodunda da Bakıdan yola düşdü.

Burada kiçik haşiyə çıxıb aparıb protoierey Aleksandr Yunitskinin “Bakı quberniyasının kilsə və prixodlarının tarixi (1815-1905)” kitabında kilsənin təməlinin qoyulma tarixi ilə bağlı səhvin baş verməsini izah etməliyik. Bu kitab kilsələrin keşişləri və ruhaniləri tərəfindən Aleksandr ataya göndərilən materiallar əsasında yazılmışdır. Bu, əslində, yarana biləcək səhvlərin qarşısını almalı idi. Bakı liman kilsəsi haqqında məlumatlar kilsənin kargüzarlıq sənədləri əsasında təqdim edilib. Lakin səhv  məhz orada olub, sonralar Yunitskinin kitabında və daha sonra onun əsasında bir çox başqa nəşrlərdə təkrarlanıb.

Bakı liman kilsəsinin kargüzarlıq reyestrində deyilirdi: “Yuxarıda qeyd olunan kilsənin təməl daşı 6 may 1868-ci ildə Əlahəzrət İmperator, böyük knyaz, general-admiral Aleksey Aleksandroviçin iştirakı ilə qoyulmuşdur”. İndi bu tarixin kilsənin qeydlərinə necə düşdüyünü dəqiq söyləmək çətindir. Biz ancaq güman edə bilərik ki, o, məbədin tikilməsindən bir neçə il sonra, təməl daşı qoyulduqdan sonra məlumata daxil edilib. Və liman arxivindən götürülmüş, konkret bu tarixin göstərildiyi hansısa sənəd əsasında daxil edilib. Və belə bir sənəd əslində mövcuddur. Bu, Dəniz Nazirliyi Texniki Komitəsinin Tikinti idarəsi müdir müavininin Bakı limanı komandirinə bir qədər qeyri-dəqiq tərtib edilmiş, nəticədə orijinal mənbənin mənasını təhrif edən 1868-ci il 10 may tarixli 2317 nömrəli məktubdur. Mətn belədir:

“Dəniz Texniki Komitəsinin Tikinti İdarəsinin 3 may tarixli 178 saylı hesabatı üzrə Zati-aliləri tərəfindən bu il fevralın 22-də 493 saylı layihənin təqdimatı ilə 500 dindar üçün təklif olunan kilsənin layihəsi Bayıl burnunda dindar, Dəniz Nazirliyinin müdirinin əli ilə yazılmışdır: kilsənin fasadı və genişliyinə dair layihə ali məqam tərəfindən təsdiqləndi və 6 may 1868-ci ildə böyük knyaz Aleksey Aleksandroviçin iştirakı ilə təməl daşının qoyulmasına icazə verildi”.

Orijinalda - Hərbi Dəniz Qüvvələri Nazirliyinin rəhbəri vitse-admiral Krabbe tərəfindən 2317 nömrəli bu məktubun istinda edildiyi 3 may tarixli 178 nömrəli məruzə ilə bağlı verdiyi qərarda deyilirdi:

Xarici fasadın layihəsi və kilsənin genişliyi ali məqam tərəfindən təsdiqləndi və böyük knyaz Aleksey Aleksandroviçin iştirakı ilə təməl daşının qoyulmasına icazə verildi. Sonra Texniki Tikinti İdarəsində düzgün baxılması üçün tələb olunan rekvizitlər yekun baxış üçün qeyd olunan şöbəyə göndərilməli və müəyyən edilmiş qaydada təsdiq üçün təqdim edilməlidir.

6 may 1868-ci il Krabbe”.

Yəni, mayın 6-da kilsənin layihəsi yüksək səviyyədə bəyənildi və 7 iyun 1868-ci ildə Bakıya səfəri zamanı böyük knyaz Aleksey Aleksandroviçin iştirakı ilə təməl daşının qoyulmasına icazə verildi.

Mayın 10-da tərtib edilmiş 2317 nömrəli sənəddə mayın 6-da  təməl daşının qoyulmasına icazə verilə bilməzdi. Deməli, Hərbi Dəniz Qüvvələrinin məsul işçisi tərəfindən bu sənədin tərtib edilməsində qeyri-dəqiqlik, habelə ondan məlumatların klirinq siyahısına daxil edilməsi zamanı diqqətsizlik, görünür, Bakı Liman Kilsəsinin kliros məlumatlarında və onlara əsaslanan digər nəşrlərdə təkrarlanan səhvə səbəb olub.

Lakin gəlin haşiyədən sonra kilsənin tarixinin növbəti təqdimatına qayıdaq.

Çatışmayan sənədlər Hərbi Dəniz Nazirliyinə göndərildi, layihə və smetalar ətraflı nəzərdən keçirilərək yoxlanıldıqdan və təsdiq edildikdən sonra tikinti işləri 10 iyun 1869-cu ildə başlandı və 30 iyun 1871-ci ildə tam başa çatdırıldı.

Kilsənin tikintisinə 15 000 rubl ayrılmışdı, halbuki, işlər nə qədər qənaətlə görülsə belə, 41 069 rubla başa gəlməli idi. Ayrılmış vəsait layihə üzrə lazım olan bütün işləri başa çatdırmaq üçün kifayət etmədiyinə görə kilsənin bütün nağd vəsaiti xərcləndi və üstəlik, kilsənin bütün tikintisi zamanı, yəni üç il ərzində bütün mövcud kilsə gəlirləri bunun üçün istifadə edildi.

Bu vaxt kilsənin tikintisinə Dəniz Donanması Nazirliyi tərəfindən və kilsədən ayrılan vəsaitdən nağd şəkildə cəmi 15690 rubl xərclənib. Onun dəyərinin əhəmiyyətli dərəcədə ucuzlaşmasının səbəbi inşaatçının qənaəti və ianələr idi. Liman komandiri həmçinin 75 pud misdən ibarət liman anbarlarından toplarla 5 xaç tökmək üçün pulsuz icazə üçün əlahəzrət imperatora müraciət etdi.

Onun üçün İkonostası Sankt-Peterburqda inşaatçının səyi və imanı sayəsində çox ucuz, vicdanla və nəzakətlə yerinə yetirən Poşexonovdan sifariş etmişdilər; İkonostasdakı təsvirlər lövhələrə çəkilmiş və qabartma qızıl fona malik idi.

Cənub-qərb tərəfdən Bakı Liman kilsəsinin görünüşü. 1872-ci il

Kilsə yerli daşdan dizayn edilmiş və tikilmişdir, beş günbəzlidir. Kilsənin bayır divarları sütunları kimi təmiz yonulmuş yerli parça daşla üz-üzədir; yalnız onlar üçün ən möhkəm daş seçildi və hörgü portland sementlə yerinə yetirildi. Üç bayır qapının üstündəki frontonlarda oyma bəzəklər, mehrab divarının bayır tərəfində, ikonalar cərgəsində ortada xaç həkk olunmuşdur; iki mehrab pəncərəsinin pəncərə eşiklərinin altında eyni əsərin daha iki xaçı düzəldilmişdir.

Layihənin və kilsənin tikintisinin məziyyətlərinə binanın divarlarının çox yüksək hündürlüyünü nəzərə alaraq, çox nadir hallarda görülən kapital taxtabənddən istifadə edilməməsi daxildir; Bakı kimi meşə materialının həddən artıq baha olduğu bir bölgədə taxtabənd salınmasından yayınmaq bütün əməliyyat zamanı xeyli xərclərə qənaət etməyə səbəb olmuşdur. Eyni zamanda, işçilər arasında nəinki qəza, hətta əzilmə halları belə olmamışdı.

Bayıl kilsəsinin tikintisi zamanı imtina edilməsi mümkün olmayan tağpara[2],

bunun üçün əvvəlcədən hazırlanmış, sonradan yonulmuş daş çıxıntılar üzərində elə qurulmuşdu ki, zati- aliləri general-admiral Konstantin Nikolayeviç tikilməkdə olan kilsəni yoxlamağa qərar verəndə, hətta kobud tikinti işlərinin başa çatmamasına baxmayaraq içəridə heç bir taxtabənd yox idi - tikintinin yalnız ən vacib hissələri tamamlanmış: yelkənlər və əsas günbəzin barabanı qoyulmuşdu.

Kilsə 600 nəfərə qədər adam üçün tikilib, içərisi və çölü suvanıb və ağ yağlı boya ilə rənglənib. Kilsənin yağlı boya ilə də boyanmış dəmir damı ortada bir günbəz, künclərdə isə dörd qüllə ilə taclanmışdı ki, onlardan iki ön qülləsi (qərbi) zəng qülləsi kimi xidmət edirdi – ayrıca zəng qülləsi yox idi.

Kilsənin baş günbəzin yaxınlığındakı xaç zirvəsinə qədər hündürlüyü 16 sajendir[3] 2,5 arşın[4] (~ 36 metr).

İlk vaxtlar tikilmiş kilsədə Xəzər donanmasının ruhaniləri ilə razılıq əsasında 28 noyabr  1871-ci ildə protoierey Dimitri Bordyuco tərəfindən təqdis edilmiş Moskva mitropoliti Müqəddəs Aleksinin adına bir qurbangah var idi. Məbəd bayramı Müqəddəs Aleksinin qalıqlarının alındığı və böyük knyaz Aleksi Aleksandroviçin adının qoyulduğu gün, yəni mayın 20-də qeyd olundu.

Kilsənin təqdis günü üçün aşağı dəniz rütbəlilərindən və onların uşaqlarından ibarət ifaçılar xor hazırlanmışdı. 28 noyabr 1871-ci ildə baş tutan kilsənin təqdis günü liman musiqiçilərinin xoru ilə kilsə paradı təyin edildi. Artıq səhər saat 8-də Bayıl burnu bayram görkəmini almağa başladı. Yaxşı geyinmiş camaat hər yerdən məbədə tərəf axışırdı. Bakıdan Bayıl burnuna gedən yol həyəcanlı, rəngarəng, canlı bir lentə bənzəyirdi.

Kütləvi mərasimin sonunda, saat 12-də dəniz ekipajının kazarmasında seçilmiş publika üçün bayram süfrəsi verildi.

Məbədin bəzəyi onun ruhani məlumatında və Q.Tsitoviçin “Ordu və Dəniz Donanmasının məbədləri. Tarixi və statistik təsvir” kitabında belə təsvir olunurdu: 

“Kilsədəki İkonostas 4 pilləli taxtadır, fonu zərli, içindəki rəsm yaxşı işlənmişdir, inandırıcıdır. Kilsədə kifayət qədər qab-qacaq və təbərrük əşyalar var: çoxlu qızıl suyuna tutulmuş gümüş qablar, İncillər və xaçlar var. <...> Kilsənin cəlbedici əşyalarında bunları sadalamaq olar: 1) zəngin, bədii əsərlər, üst-üstə qoyulmuş gümüş, bəzi yerləri qızıl suyuna salınıb, 1871-ci ildə Əlahəzrət böyük knyaz Aleksey Aleksandroviç tərəfindən bağışlanan çilçıraq və 2) Əlahəzrət  İmperator Aleksandr Aleksandroviçin 9 oktyabr 1888-ci ildə kilsəyə səfərinin xatirəsinə hədiyyə etdiyi hind ipək parçasından hazırlanmış tam keşiş paltarları”.

“Məbədin çoxlu bahalı və qiymətli müqəddəs ikonaları və aksessuarları arasında - əntiq əşyalar kimi bunlar var:

1) İlahiyyatçı İoannın ikonası (9½ x 7½ verşok[5]),

gümüş xalatda, üzərində “1772-ci il” tarix və “Beləliklə, Həştərxan və Qafqaz arxiyepiskopu Qay 27 sentyabr 1817-ci ildə mənə - Evdokiya Tuliçevaya xeyir-dua verdi” yazısı;

2) üç İncil, - möhürlər: a) 1745, b) 1791, c) 1831;

3) 1812-ci ildə dəniz iyeromonaxı İyeronim tərəfindən hazırlanmış metal mehrab xaçı (qızıl suyuna tutulmuş); <…>

1911-ci ildə (Müqəddəs Pasxa gününə) “imperatora və onun taxtının varisinə olan sevgi və sədaqət hisslərinin ifadəsi və daha da güclənməsi naminə” taxtın üzərində kilsənin ruhaniləri, liman və donanma məmurları və bəzi dindarlar tərəfindən verilmiş ianələr hesabına bürünc – qızıl suyu çəkilmiş paltarlar; taxtın yan tərəflərində: a) Qədəh üçün dua, b) müqəddəs Xaç, c)  Moskva mitropoliti müqəddəs Aleksi və müqəddəs möcüzəli Nikolay; yuxarıda “İsa Məsihin tabuta qoyulması” həkk olunmuş təsvir var.

Kilsə Bayıl burnu meydanının mərkəzində yerləşirdi. Onun hasarı Həştərxan limanı ləğv edildikdən sonra qalan köhnə alətlərdən, lövbərlərdən və zəncirlərdən hörülmüşdü.

Limanda yerləşən, həm də limana məxsus olan kilsə, eyni zamanda, bütün Xəzər donanması üçün kafedral kimi xidmət edirdi.

1888-ci ilin iyununda Bakı liman kilsəsində bir il əvvəl, 1887-ci ildə sifariş edilmiş, çəkisi 103 pud[6],

olan yeni zəng çat verdi. “Lebed” paroxod ortaqlığı vasitəsilə o, yenidən tökülmək üçün Moskvaya göndərildi. Yenidən hazırlanarkən onun ağırlığını 200 funta qədər artırmaq lazım idi.

İki həftə sonra, iyulda “Qafqaz və Merkuri” gəmiçilik şirkəti Moskvadan yenidən tökülməsi üçün Moskvaya göndərilmiş zəngin əvəzinə 103 pud ağırlığında bir zəng gətirdi.

Amma onun Bakıya çatdırılmasında köməklik edənlərin adları həkk olunanda zəng çatladı. Moskvadan daha bir zəng yenidən sifariş etmək lazım gəldi, bu dəfə 107 pud ağırlığında.

1897-ci ilin avqustunda tikintisinin başa çatmasından 26 il keçən Bakı Liman Kilsəsinin divarlarından birinin çökməsi nəticəsində uzununa çat verdi.

Noyabr ayına qədər daha çox çatlar meydana çıxdı, lakin onların ən böyüyü uzununa, dənizə doğru idi. Dağılmanın qarşısını almaq üçün çatın bütün hündürlüyü boyunca kafedralın böyük bir daşdan əlavə bina tikintisinə başlandı.

1898-ci ilin yanvarında liman kilsəsi əsaslı təmir edildi, çatı gücləndirmək üçün çoxlu daş və dəmir hazırlanmışdı. Sonrakı çatların qarşısını almaq üçün liman kilsəsinin üç tərəfində genişləndirmələr aparıldı.

Təmirdən sonra məbəd daha abad görkəm aldı və xeyli böyüdü, artıq bura 1000-ə qədər adam yerləşirdi. Təmir zamanı cənub tərəfdə əlavə otaq tikildi.

Bazar günü, 21 iyun 1898-ci ildə, Müqəddəs Məryəmin mövludu şərəfinə yeni tikilmiş taxt təqdis edildi. Təqdisdən sonra liturgiya və müqəddəs Aleksi duası oxundu; ibadət edənlər arasında təkcə Xəzər donanmasının qulluqçuları deyil, bir çox şəhər əhalisi də var idi.

Bakı liman kilsəsi. Şimal-qərb tərəfdən görünüş. 1912-ci il

***

Liman kilsəsinə ən yüksək və hörmətli şəxslərin ziyarəti haqqında aşağıdakı məlumatlar qorunub saxlanılmışdır.

 1888-ci ildə çar ailəsi cənub mülkləri ilə tanış olmaq üçün Rusiyanın cənubuna və Qafqaza səyahət etdi. Səfərin son nöqtəsi Bakı idi, burada İmperator III Aleksandrın və möhtərəm ailəsinin iştirakı ilə Aleksandr Nevski Kafedralının təməl daşı qoyuldu. İmperator həzrətləri Bakıda olduqları müddətdə Bayıl burnunu və Bakı liman kilsəsini ziyarət etdilər.

“Bazar günü, oktyabrın 9-da səhər saat 10-da Zati – aliləri Bayıl burnuna getdilər, burada dəniz kafedralında Liturgiyaya qulaq asdılar. Kafedralın keşişi din xadimləri ilə birlikdə zati - alilərini xaç və müqəddəs su ilə qarşıladı və qısa nitqlə salamladı. Kilsədə Xəzər ekipajından iki gözətçi var idi. Meydanda, kafedralın ətrafında, əlahəzrətin qoşunlara baxış keçirməsi üçün dörd fasad tikildi. Elə orada, kafedralla üzbəüz, Əlahəzrət üçün düzülmüş, lövhələrdə və xalçalarda çiçəklər və bitkilərlə bəzədilmiş fars üslublu pavilyon qurulmuşdu. Köşkdə döşlərinə fərqlənmə nişanları taxılmış Şirvan alayının iki kiçik zabiti dayanmışdı. <...> Liturgiyanın sonunda İmperator pavilyona getdi və Əlahəzrət hərbi qulluqçular ilə qoşunlara baxış keçirməyə başladı.

Əlahəzrət İmperator protoierey Nikolay Masyutinin icra etdiyi liturgiyaya qulaq asdı, daha sonra zati - alilərinin liman kilsəsini ziyarət etməsinin xatirəsinə kilsənin sütunlarından birinin üzərindəki mərmər lövhədə qızıl hərflərlə müvafiq yazı yazılmışdır.

Bayıl və liman kilsəsinin görünüşü. ~ 1907-ci il

***

1891-ci ildə ordu və donanmanın bütün kilsələrinə rəhbərlik edən hərbi və dəniz ruhanilərinin protopresviteri Aleksandr Alekseeviç Jelobovski Qafqaz Hərbi Dairəsinin kilsələrinə baxmaq üçün Bakıya gəlir.

31 avqust 1891-ci ildə “Qafqaz və Merkuri” cəmiyyətinin “Knyaz Baryatinski” paroxodunda Bakıya gələn protopresviter atanı[7]

Bakı liman kilsəsinin keşişi, protoierey Pyotr Pyatibokov ruhanilərlə birlikdə qarşıladı. Aleksandr ata əsasən general – admiral Əlahəzrət İmperatorun vəliəhdi böyük knyaz Aleksey Aleksandroviçin qayğısı sayəsində içəridən və çöldən abadlaşdırılan liman kilsəsinə getdi. Döyüşən orduda alaylarla üç kampaniyada iştirak etmiş protopresviter keşişə müvafiq sahmana görə təşəkkür edərək, kilsədən onun üçün hazırlanmış mənzilə getdi. Protoierey Pyatibokovla ayrılarkən sabahkı bazar günü ilə bağlı əmr verdi.

Səhər tezdən, saat 6-da protopresviter Jelobovski protoierey Pyatibokovun müşayiəti ilə Salyan ehtiyat batalyonunun kilsəsinə baxış keçirmək üçün Bayıl burnundan yola düşdü, həmçinin keşiş İlya Dzampaevin iltifatla dəvət etdiyi yaxınlıqdakı sərhəd gözətçi kilsəsinə (yeparxiya şöbəsi) baş çəkdi.

Bayıl burnuna, müqəddəs mitropolit  Aleksi liman kilsəsinə qayıtdıqdan sonra Aleksandr Jelobovski yerli hərbi ruhanilərlə liturgiyaya icra etdi.

Bayram günü idi, xeyli adam var idi. Qəlbdən dua edən dənizçilər arasında çoxlu sayda dənizçi zabitləri var idi. İbadətin sonunda əlində xaç olan ata protopresviter dənizçilərə bir neçə ata nəsihəti verdi.

Liturgiyadan sonra o, Bakı limanının komandiri kontr-admiral K.N.Nazimovdan Bakı liman kilsəsinin keşişlərinin çobanlıq fəaliyyəti ilə bağlı ürəkaçan kəlmələri dinlədi. Sonra protoierey Pyatibokovun mənzilində Aleksandr ata yerli yeparxiya kilsəsinin keşişləri Yunitski və Potaşev ataları qəbul etdi - onların hər ikisi gənc keşişlər, ilahiyyat elmləri namizədləri, protopresviter ata üçün doğma olan Sankt-Peterburq İlahiyyat Akademiyasının məzunları və şəhər sakinlərinin sözlərinə görə layiqli ruhanilər idi. Aleksandr ata onlardan xidmət və ailə vəziyyətləri barədə maraqla sorğu- sual etdi. Həmsöhbətlər cavab verdilər: “Biz burada yaxşı yaşayırıq, ibadət tez-tez olur, dərslər çoxdur, maddi cəhətdən kifayət qədər təmin olunmuşuq, yeni kilsə binasındakı mənzillər rahatdır. Arxipastorumuz (Gürcüstan ekzarxı) ata kimi bizim qayğımızı çəkir”. “Yaxşı insanlar üçün, - protopresviter ata qeyd etdi, - hər yerdə yaxşıdır. Çalışın, aranızda həmişə sülh və asayiş olsun, Tanrı kilsəsinin xeyrinə birlikdə çalışın. Əgər Məsihin pravoslav pastorları öz çağırışlarının zirvəsində dayanmalıdırlarsa, deməli, burada – həmin yer müxtəlif din daşıyıcılarının və millətlər çoxluğunun arasındadır. Qoy nurunuz insanların qarşısında parlasın, sanki onlar sizin yaxşı əməllərinizi görürlər... Tanrı köməyiniz olsun!”

Protopresviter ata həm yerli, həm də yeparxiyanın keşişləri ilə ürəkdən söhbət etdikdən sonra onların xoş niyyətindən ruhlanaraq Bakını Tiflis və Batumla birləşdirən dəmir yolu vağzalına yollandı.

***

1912-ci ildə hərbi və dəniz ruhanilərinin Protopresviter Q.İ. Şavelski kilsələri təftiş etmək üçün Bakıya gəlib.

O, 7 oktyabr 1912-ci ildə şəhərə gəlib çatdı. Dəmiryol vağzalında onu şəhər ruhaniləri, yerli hərbi və dəniz idarələri və şəhərin nümayəndələri ilə birlikdə hərbi ruhanilər qarşıladılar.

Salyan alayının komandiri, polkovnik Kvançxadze və alay keşişi İoann Liadze protopresviteri öz alayına dəvət etməyə başladılar və Xəzər donanmasının komandiri kontr-admiral Alekseyev və Bakı liman kilsəsinin keşişi protoierey Obnovlenski əvvəlcə dənizçilər kilsəsi ziyarət etməyi xahiş etdilər, lakin protopresviter hələ Mancuriyadan tanıdığı öz alayına getməyə üstünlük verdi.

Ertəsi gün axşam saatlarında verilən əmrə uyğun olaraq Bakı Liman Kilsəsinin ruhaniləri səhər saat 9-da artıq orada olan protopresviter ata ilə görüşdülər. O həm burda, həm də Salyan alayının kilsəsində duadan sonra dənizçilər qarşısında çıxış edərək müxtəlif əyləncələrin fəlakətindən danışdı və döyüşçülərə anlatdı ki: “bədənin qayğısına qalarkən ruhu unutmaq olmaz və ruhun qayğısına bədəndən daha çox qalmaq lazımdır, çünki qayğı göstərilmədikdə bədən çürüdüyü kimi, ruh da çürüyə bilər” inandırdı.

Moizədən və bəzədilmiş dəniz kilsəsinə baxış keçirdikdən sonra protopresviter Şavelski Bakı limanının komandirinə və ruhanilərin mənzillərinə baş çəkdi və bununla da onlara xüsusi diqqət yetirdi.

Daha sonra gəlişi zamanı kilsəsində təntənəli liturgiya keçirdiyi Salyan alayına qayıdan Protopresviter ata imanın zəruriliyi haqqında moizə etdi.

Zabitlər yığıncağında qardaşcasına nahar etdikdən sonra möhtərəm dərhal vağzal getdi və özü haqqında ən xoş xatirələr buraxaraq qatarla Qroznıya yola düşdü.

Şəhərdən Bayıl burnuna və Bakı Liman kilsəsinə mənzərə ~ 1906-cı il

Sovet hakimiyyətinin qurulması ilə kilsə dövlətdən, məktəb isə kilsədən ayrıldı. Mövcud kilsə və dini icmaların bütün əmlakı milli mülkiyyət elan edildi və dövlətin xeyrinə müsadirə edildi.

Eyni zamanda, məbəd binaları və xüsusi olaraq liturgiya məqsədləri üçün nəzərdə tutulmuş əşyalar, yerli və ya mərkəzi dövlət orqanlarının xüsusi qərarlarına əsasən, dindarların pulsuz istifadəsinə verilə bilərdi.

Bilavasitə ibadət üçün nəzərdə tutulmuş məbədi və kilsə əmlakını istifadəyə almaq üçün onlar ən azı 20 nəfərdən ibarət mömin qruplarına birləşməli, məbədin və liturgik əmlakın istifadəsinə dair icraiyyə komitəsi ilə müqavilə bağlamalı və onların təhlükəsizliyini qarşılıqlı məsuliyyət prinsipi əsasında təmin etməli idilər.

1922-ci ildə Ümumrusiya Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin qərarı ilə şəxsi cəmiyyətlər və birliklər haqqında ümumi müddəalara tabe olan, gəlir əldə etmək məqsədi olmayan (lakin ikincilərdən fərqli olaraq hüquqi şəxs hüququna malik olmamış və əmlaka sahib ola bilməzdi) dini cəmiyyətlərin təşkilinə icazə verildi. Dini cəmiyyətlər inanclı qruplardan onunla fərqlənirdi ki, onlar təsdiq edilmiş nizamnamə əsasında fəaliyyət göstərirdilər və cəmiyyətin icraiyyə komitəsində qeydiyyatdan keçməsi üçün ən azı 50 nəfər tələb olunurdu.

Dini cəmiyyətin nizamnaməsində kilsənin adına uyğun olaraq cəmiyyətin adı və cəmiyyətin məqsədləri göstərilirdi: “Kilsənin yerləşdiyi ərazidə pravoslav dininə mənsub vətəndaşları birləşdirmək, bunun üçün cəmiyyət 1) dua məclisləri təşkil edir, 2) sovet hakimiyyətinin yerli hakimiyyət orqanlarından müqavilə əsasında alınan əmlakı idarə edir, 3) dini əmlakın idarə edilməsi ilə bağlı xüsusi hüquqi xarakterli əqdlər bağlayır, 4) dini cəmiyyətlərin qurultaylarında iştirak edir, 5) dini ayinləri yerinə yetirmək üçün ruhanilər təyin edir”.

Hərbi qəsəbələrdəki kazarmalarda yerləşən hərbi kilsələr bağlanmalı idi. Lakin hərbi şəhərciklərdən kənarda yerləşən hərbi kilsələr, kilsə prixodları kimi yerli sovet ilə müqavilə bağlamış dini cəmiyyətlərin pulsuz istifadəsinə verilə bilərdi.

Çox güman ki, 1920-ci illərdə Alekseevskaya kilsəsi liman kilsəsindən Bayıl və Bibi-Heybət pravoslav dindarları üçün kilsə prixoduna çevrildi.

“Bütün Bakı. 1927-ci il üçün şəhər sorğu və ünvan kitabı” sorğu kitabçasında keçmiş Bakı liman kilsəsi haqqında cəmiyyətin idarə heyətinin - kilsə şurasının ünvanı göstərilməklə aşağıdakı məlumatlar verilir:

DİNİ CƏMİYYƏTLƏR – Pravoslav cəmiyyətləri: Bayıl - Bibiheybət Alekseevskaya kilsəsi (kilsə hasarı).

1930-cu illərin əvvəlləri. Bayıl - Bibiheybət Aleksievskaya kilsəsi. Zənglər   olan qüllələr artıq sökülüb.

1929-cu il “Böyük dönüş” ili oldu. Həmin il ölkədə NEP-dən imtina, məcburi kollektivləşmə və sənayeləşmə ilə bağlı daxili siyasi və iqtisadi kursda əhəmiyyətli dəyişikliklər baş verdi.

Dövlətin dinlə bağlı siyasəti də dəyişdi. Qismən liberallaşma ilə səciyyələnən “dini NEP” ləğv edildi, din əleyhinə mübarizə güclənməyə başladı. Üstəlik, dövlətin dinə münasibəti ildən-ilə sərtləşirdi.

Dinlə mübarizədə təbliğat getdikcə arxa plana keçərək öz yerini dini qurumlara qarşı açıq mübarizəyə, dindarlara qarşı repressiyalara verməyə başladı. Dini qurumlarla mübarizənin əsas üsulları bunlar idi: kilsələrin, ibadət evlərinin bağlanması; dini icmaların və birliklərin dövlət qeydiyyatından məhrum edilməsi, dini təhsil müəssisələrinin və nəşrlərin bağlanması, habelə kilsə divarlarından kənarda hər hansı fəaliyyətin faktiki qadağan edilməsi.

1930-cu ilə qədər yerli hakimiyyət orqanlarının qərarı ilə hər hansı kilsənin bağlanması üçün bir qrup dindarın və ya dini cəmiyyətin bu qərarla razılaşmadığı halda məsələ Ümumrusiya Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi Rəyasət Heyəti yanında Dini İşlər üzrə Komissiyaya verilirdi. Bu, ibadət binalarının kütləvi şəkildə ləğvinə əhəmiyyətli dərəcədə mane oldu.

1929-cu ildə - 1930-cu ilin əvvəllərində dini qurumların və ruhanilərin hüquqlarını ciddi şəkildə məhdudlaşdıran və kilsələri yerli hakimiyyət orqanlarına bağlamaq hüququ verən bir sıra qaydalar qəbul edildi. O vaxtdan dini binaların bağlanması və sökülməsi kampaniyası geniş vüsət aldı.

1930-cu illərin əvvəllərində Bayıl - Bibiheybət Alekseyevskaya kilsəsi bağlandı, sonra söküldü. Onun yerində 49 nömrəli nümunəvi məktəb tikildi.

 

Автор: С. Колтунов

_____________________________________________________________________________

 

Ədəbiyyat:

  1. A.İ. Yunitski. Bakı quberniyasının kilsə və prixodların tarixi (1815-1905-ci illər) -1906
  2. Tsitoviç G.A. Ordu və Donanma məbədləri. Tarixi və statistik təsvir. 2 hissədə. Pyatiqorsk. 1913 q.
  3. Qunaropulo S. A. Bakı şəhəri. Müqəddəs Aleksey adına yeni kilsə. - Ümumdünya illüstrasiya. № 211, 1873
  4. 1869-cu il üçün Qafqaz təqvimi.
  5. 1893-cü il üçün Bakı məcmuəsi. Tər. A.M.Mişon
  6. “Kaspi” qəzeti. 1892 il №23
  7. “Kaspi” qəzeti. 1889 il №119           
  8. Kilsə bəyanatları. 1892 il №4
  9. “Kaspi” qəzeti. 1890 il №191
  10. “Kaspi” qəzeti. 1882 il №40
  11. Rusiya imperiyasının qanunlarının tam toplusu. – 1883 г., cild 3. № 1917.
  12. Rusiya məbədləri

 

[1] İndi Azneft meydanı

[2] Tağpara – döşənərkən tağları və tağları dəstəkləmək üçün istifadə olunan taxta qurğulardır.

[3] 1 sajen = 7 fut = 2,13 metr

[4] 1 arşın = 28 düym = 71,12 santimetr

[5] 1 verşok = 4,45 santimetr

[6] 1 pud = 16,38 kq.

[7] “Qafqaz və Merkuri” cəmiyyətinin estakadası təxminən indi kukla teatrının yerləşdiyi yerdə yerləşirdi.

 

Müəllif: S. Koltunov

 

Теги:
tarix kilsələr


Xəbərlər


Новости по теме

Bölmənin digər xəbərləri

Bakı şəhəri Aleksandr Nevski kafedral kilsəsi
24.12.2021
763
Azərbaycan pravoslav kilsələrin tarixi

Bakı şəhəri Aleksandr Nevski kafedral kilsəsi

1898 - 1936 Bakıda yeni nəhəng kafedral kilsənin tikilməsi ideyası 1870-ci illərin əvvəllərində, Bakıda kerosin çoxlu miqdarda istehsal olunmağa başladığı

Bakı qalasındaki (İçəri Şəhərdəki) Müqəddəs Möcüzəli Nikolay baş kilsəsi
24.12.2021
547
Azərbaycan pravoslav kilsələrin tarixi

Bakı qalasındaki (İçəri Şəhərdəki) Müqəddəs Möcüzəli Nikolay baş kilsəsi

1858 il - 1930 il  [1] 1815-ci ilə qədər Bakıda səyyar ordu kilsəsindən başqa daimi kilsə yox idi. Elə həmin il qaladakı “Qaranlıq cərgələr”

Bakıda Qız Qalasının yanında müqəddəs həvari Varfolomey kilsəsi
24.12.2021
681
Azərbaycan pravoslav kilsələrin tarixi

Bakıda Qız Qalasının yanında müqəddəs həvari Varfolomey kilsəsi

1892 - 1936 14 sentyabr 1892-ci ildə Müqəddəs Xaçın ucaldılması bayramı günündə Nikolay kilsəsində keşiş A.İ.Yunitski və bütün kilsə

Xəbərlər

Populyar Xəbərlər

Pravoslav kino klubunda ilk görüş keçirilib
03.02.2024
268
Yeparxiya xəbərləri

Pravoslav kino klubunda ilk görüş keçirilib

2024-cü ildə Bakı yeparxiyası yeni maarifləndirici layihəyə başlayır: yeparxiyanın Dini-Mədəni Mərkəzinin bazasında müzakirələr kinoklubu fəaliyyət göstərəcək. Kinoklubun ilk görüşünü katexizasiya şöbəsinin ...

Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzində akademik Kamal Abdullanın “Heydər Əliyev və multikultural təhlükəsizlik” kitabının təqdimatı keçirilib
31.01.2024
266
Yeparxiya xəbərləri

Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzində akademik Kamal Abdullanın “Heydər Əliyev və multikultural təhlükəsizlik” kitabının təqdimatı keçirilib

Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzinin icraçı direktoru Rəvan Həsənov tədbir iştirakçılarını salamlayaraq Kamal Abdullanın çoxşaxəli tədqiqat fəaliyyətindən danışıb. Sonra iştirakçılar təhlükəsiz cəmiyyət ...

Bakı Yeparxiyasının katibi Azərbaycan Respublikasının Prezidenti andiçmə mərasimində iştirak edib
14.02.2024
239
Yeparxiya xəbərləri

Bakı Yeparxiyasının katibi Azərbaycan Respublikasının Prezidenti andiçmə mərasimində iştirak edib

Bakı və Azərbaycan Yeparxiyasının katibi arximandrit Aleksiy (Nikonorov) yenidən Azərbaycan Respublikasının Prezidenti seçilmiş İlham Əliyevin andiçmə mərasimində iştirak edib. Milli Məclisin (parlamentin) binasında keçirilən ...

Xəbərlər