Bakı şəhəri Aleksandr Nevski kafedral kilsəsi

1898 - 1936

Bakıda yeni nəhəng kafedral kilsənin tikilməsi ideyası 1870-ci illərin əvvəllərində, Bakıda kerosin çoxlu miqdarda istehsal olunmağa başladığı vaxtlarda yarandı, bunun üçün isə çoxlu rus çəlləkçi və digər işçilər tələb olunurdu. O vaxtdan bəri Bakı Nikolay Kafedral kilsəsi (qalada) bayramlarda ibadət etmək istəyənlərin dörddə birini belə qəbul edə bilmirdi. 16 iyun 1879-cu ildən ali məqamlı icazə ilə Bakıda yeni kafedral kilsənin tikintisi üçün geniş imza prosesi açıldı. Ancaq belə bir prosesdən 1886-cı ilə qədər cəmi 8000 rubl toplandı.

80-ci illərin əvvəllərində, knyaz Dondukov - Korsakov Qafqazda baş komandir vəzifəsində çalışarkən, Bakı kafedral kilsəsinin dindarları, gömrük idarəsinin keçmiş müdiri K.F.Spasski - Avtonomovun təşəbbüsü ilə knyaza ərazi qalanın esplanadası üçün ayrıldıqdan sonra adam dəfn olunması qadağan edilmiş, bazar günləri bazarın keçirildiyi, digər günlərdə isə satış üçün mal-qaranın gətirildiyi köhnə müsəlman qəbiristanlığının olduğu yerin - meydanın ən münasib yer olduğunu göstərərək dəfələrlə xahişlə müraciət etmişdilər. Həmin yerdə sonralar yeni kafedral kilsə tikildi. 

Çətinliklər uzun müddət davam etdi, yazışmalar getdi, nəhayət, 1883-cü ildə Gürcüstan ekzarxı arxiyepiskop Pavelin Bakıda olduğu müddətdə qəti olaraq yer seçilə bilmədi. Şəhər köhnə müsəlman qəbiristanlığının yerləşdiyi ərazinin götürülməsinə razı deyildi, yeni məbədin tikintisi üçün başqa ərazi təklif edirdi.

17 mart 1886-cı ildə Gürcüstan ekzarxı zati - aliləri Pavel Bakı qubernatoru və vətəndaşların üç nümayəndəsi, kafedralın keşişləri və kilsə ağsaqqalından ibarət  kafedral kilsənin nəzdində tikinti komitəsi yaratdı.

1885-ci ildə Qafqazın mülki bölməsi baş rəisi knyaz A.M. Dondukov -Korsakov, nəhayət, Bakıda yeni kafedralın tikintisi üçün ən yaxşı yeri müəyyən etdi. Knyaz Dondukov - Korsakovun yerli dumanın və şuranın müqavimətinə baxmayaraq, kafedralın tikintisi üçün göstərilən ərazinin ayrılması barədə ərizəsi uğurla qəbul olundu və 10 iyul 1886-cı ildə bu meydanda kafedral tikilməsi üçün tikilməsi ali məqamdan icazə gəldi. Həmin il şəhərdən ayrılmış yer protoierey  Aleksandr Yunitski tərəfindən qəbul olundu.

Bakı Kafedral kilsəsinin təməl qoyma mərasimi 18 sentyabr 1888-ci ildən 14 oktyabradək Qafqazı gəzmiş imperator III Aleksandrın, onun ailəsinin və onu müşayiət edən şəxslərin Bakıya gəlişi ilə bir vaxta təsadüf edirdi.

İmperator qatarı 8 oktyabr 1888-ci ildə, şənbə günü, günorta saat ikidə Bakıya gəldi.

Günorta saat dörddə Əlahəzrət İmperator III Aleksandrın, varisi vəliəhd Nikolay Aleksandroviçin, böyük knyaz Georgi Aleksandroviçin, zati-aliləri imperatriçə Mariya Fyodorovna, Qafqazın baş rəisi knyaz Dondukov - Korsakovun iştirakı ilə Gürcüstan Eksarxı zati-aliləri Palladi tərəfindən kəramətli və böyük knyaz Aleksandr Nevskinin adına yeni pravoslav Bakı kilsəsinin təntənəli təməl qoyma mərasimi icra olundu.

Kafedral kilsənin təməli qoyulmazdan əvvəl Bakıda mövcud olan Nikolayevsk kilsəsindən bünövrənin qoyulduğu yerə xaç yürüşü keçirildi. Ruhanilər çadırın altında dayandılar; təməl qoyma yerinin qarşısında bayraqlar və ikonalar yerləşdirildi. Çadırın ətrafında və ona gedən yolda orta təhsil müəssisələrinin şagirdləri durmuşdu. Küçələrdə, meydançada, təməl qoyma yerində və hər yerdə, damlarda və eyvanlarda tamaşaçılar toplaşmışdı.

Əlahəzrətlərin gəlişindən sonra dua mərasimi başlandı, onu Gürcüstan Ekzarxı zati - aliləri arxiyepiskop Palladi iki arximandrit, Tiflis Sion Kafedral kilsəsinin baş keşişi, Bakı Kafedral kilsəsinin baş keşişi Yunitski və digər din xadimləri ilə birlikdə icra etdi.

Təməl qoyma yerinə su səpdikdən sonra zati - aliləri kilsənin nizamnaməsinə uyğun olaraq məbədin bünövrəsinə gümüş sandığın içinə müqəddəs qalıqlardan bir parça qoydu. Əlahəzrətləri qoyulma ilini göstərən qızıl sikkələr yatırdılar və sonra kafedralın abbatı hadisəyə uyğun olan, odla zərlənmiş mis lövhədəki yazını, məbədin tikintisi ilə bağlı yazını oxudu.

Ekzarx bu yerə müqəddəs su səpdi və imperator ilk daşı taxtaya qoydu. Sonra imperatriçə həzrətləri və Əlahəzrət İmperator daş qoydular. Döşənmiş daşların üzərinə nəhəng plitə qoyulub vintlə bağlandı. Təməl qoyma adi dualarla başa çatdı.

1889-cu ildə məbədin tikintisinə dövlət xəzinəsindən vəsait ayrılması barədə ərizə verildi və 1890-cı ildə bu müraciət təmin edildi. 300 min rubl ayrıldı. Kafedral kilsənin tikintisi bundan əvvəl 19 min rubl olan şəxsi ianələr hesabına başladı. Lakin zaman keçdikcə məlum oldu ki, bu vəsaitlərin hər ikisi tikintini başa çatdırmaq üçün kifayət etmir və 1897-ci ildə daha 60 min rubl ayrılır. Məbədin layihəsi Xəzər dəniz donanmasının baş həkiminin oğlu, bakılı, akademik - memar R.R. Marfeldə məxsus idi. Kafedral kilsənin təməl daşı o dövrdə əyalət hökumətinin tikinti şöbəsində (sonralar - əyalət memarı) işlərin istehsalçısı vəzifəsini tutan kollegial katib, inşaat mühəndisi D. D. Buynovun rəhbərliyi altında həyata keçirilmişdir. 1891-ci ildə kilsənin tikintisi üçün Sankt-Peterburqdan memar Tesmin çağırıldı. O, Bakıya gələrək işə nəzarət etməkdən imtina etdi. Sonra Tesminin yerinə memar Qoslavski təyin edildi və o, kilsənin tikintisini başa çatdırdı. Kafedral kilsədəki rəsm azad rəssam Yarovoya məxsus idi. Məbəddəki böyük bəzək akademik-rəssam Şokorevin Moskvadakı Xilaskar Məsihin Kafedral kilsəsindəki eyni şəkli xatırladan “Cəhənnəmə eniş” şəkli ilə təmsil olunurdu.

Kafedral hündürlüyü fasadın hündürlüyünə bərabər 38 sajen (~ 81 metr) əsas tac xaçı ilə üç keçidli kilsədir. Planda kilsə özü xaç şəklində idi, künclərində qərb tərəfdə yan kilsələrə iki keçid, şərq tərəfdə isə eyni yan kilsələrin qurbangahları olan 4 qüllə var idi. Kilsənin ətrafında 5 arşın enində çölə üç çıxışı olan qapalı qalereya var idi. Əsas girişdə artırma var. Kilsənin bütün daxili quruluşu, işıqlı yan ibadətgahları, işıqlı böyük günbəzi ilə Bizans üslubuna bənzəyirdi. Kilsənin içərisi yapma (lepka) ilə, qismən də rəsmlə bəzədilib. Girişlərin qarşısına üç ikonostas qoyulub. Çar qapılarının üstündəki iki səviyyəli əsas ikonostas, qismən kilsənin siluetinə bənzəyən qızıl günbəzli mərmər çadırı ilə bəzənmişdi. Bütün ikonostaslar Kutaisi mərmərindən və xarici mərmərdən hazırlanıb. Döşəmə çox rəngli mərmərdən mozaik üslubda hazırlanıb. Bütün əlavələrlə birlikdə kafedral kilsənin uzunluğu 26 sajen (~ 55,5 metr), eni 20,5 sajendir (~ 44 metr). Günbəzin daxildə hündürlüyü 17 sajendir (~ 36 metr). O, 1700 nəfər üçün nəzərdə tutulmuşdu. Detallarla bəzədilmiş kafedralın xarici görünüşü, barabanı təşkil edən orta hissəsi, çadırı, qüllələri, lampaları və qüllələri ilə sırf rus üslubundadır. Xüsusilə xarakterik olan, ümumi formaya əlavə olaraq, pəncərələrin, xarici qapıların bəzədilməsi və qüllələr və zərli lampalar şəklində tavanın forması idi.

Kafedral kilsədə tamamlama işləri, 1895-ci il

Kafedral kilsədə üç taxt var idi: əsas – kəramətli və böyük knyaz Aleksandr Nevskinin adına və yan kilsələr: Möcüzəli Nikolay və müqəddəs həvari Varfolomey. Kafedral kilsə üçün zənglər Moskvadakı P.N. Finlyandski zəng tökmə zavodunda tökülüb [1]
Aleksandr Nevski kilsəsinin tikinti podratçısı Bakı taciri S.M.Pavlov idi.
Quberniyanın başçısı, məxfi müşavir V.P. Roqqe və keşiş, protoierey A.Yunitskinin başçılıq etdiyi tikinti komitəsinin səyləri sayəsində öz əzəmətinə və abadlığına görə demək olar ki, Qafqazda birinci olan bu möhtəşəm kilsənin tikintisi bütün hissələri ilə 1898-ci ilin əvvəlində tamamlandı: hər üç ikonostasın üzərində rəsm işləri tamamlanmış, ikonostaslar, həmçinin 6 metal bayraq və 14 irili-xırdalı şamdan [2] yerinə qoyulmuşdu.

Kilsənin çölü çınqıl fasadında ikona və yazılarla bəzədilib. Eyvanın hər iki tərəfində kilsə səkisində zərif ikona-kiot qutuları yerləşdirilib. Sağ tərəfdə biri digərinin üstündə Xilaskar Məsihin və Müzəffər Georginin ikonaları, sol tərəfdə isə Tanrı Anasının ikonası qoyulmuşdu. Səkinin öz boşluqlarında müqəddəs mübarək knyaz Aleksandr Nevskinin ikonası öndə, sağ tərəfdə - Möcüzəli Nikolayın, solda isə - İlahiyyatçı İoannın ikonaları qoyulub. Yazılar slavyan üslubunda qızıl hərflərlə yazılmışdır. Aleksandr Nevskinin ikonasının altında yazılmışdı: “Gələn sığınacaq və güc mübarəkdir” (“sığınacaq” sözü səhvlə yazılmışdır – “b” hərfi buraxılmışdır). Solda İlahiyyatçı İoannın ikonasının altında – “Mənim evim - dua evi adlanacaq” yazılmışdı. [3]

Kilsənin interyeri,  20-ci əsrin əvvəlləri

Kafedral kilsənin salındığı meydanda ağacların və gül kulumbalarının əkilməsi qərara alındı. Ağaclar artıq 1898-ci il fevralın əvvəlində Melikov mülkündə böyük miqdarda sifariş verilmişdi. “Kaspi” qəzetinin 12 fevral 1898-ci ildə yazdığı kimi, “onlar təbiət etibarilə quraqlığa daha yaxşı dözən və yüksək keyfiyyətli torpaq tələb etməyən ağaclardır”.

Kilsənin təqdis mərasimi təməli qoyulduqdan düz on il sonra, 8 oktyabr 1898-ci ilə təyin edildi.

Kilsəni təqdis etmək və Bakı kilsələrinə baxmaq üçün oktyabrın 6-da saat 21:30-da xidməti vaqonda Tiflis İlahiyyat Seminariyasının rektorunun müşayiəti ilə Gürcüstan Ekzarxı Kartala və Kaxeti arxiyepiskopu zati - aliləri Flavian, Arximandrit Hermogen, Zaqafqaziya Dəmir Yolu kilsələrinin keşişi İ.Nanabov, Sion Kafedral kilsəsinin dekanı, keşiş Totibadze və 6 nəfərdən ibarət məhəbbətin digər üzvləri ilə birlikdə Tiflisdən Bakıya yola düşdü.

Oktyabrın 7-də günorta saat 1 saat 25 dəqiqədə bütün pravoslav kilsələrinin zəngi ilə Tiflis qatarı Bakı dəmir yolu vağzalının debarkaderinə yaxınlaşdı. Burada Bakı Ruhaniyyəti Dairəsinin başçısı, protoierey Yunitski başda olmaqla, qubernator, qubernator müavini, şəhər hökuməti tam tərkibdə, hərbi, məhkəmə, maliyyə, gömrük və təhsil idarələrinin nümayəndələri, ayrı-ayrı bölmələrin: balıq, mədən, aksiz, sərhədçi rütbələri ilə, şəhər, rayon və jandarm polisi, dövlət əmlakının yerli idarəsi, ticarət dünyasının nümayəndələri, rəislər,  çoxlu vətəndaşlar, o cümlədən müsəlmanlar və böyük bir kütlə qarşılanan Gürcüstan ekzarxı, onu müşayiət edən ruhanilərin müşayiəti ilə vaqondan platformaya çıxxdı. Burada vladıka qubernator V.P. Roqgeni salamladı, növbə ilə onu Bakının bütün ruhanilərinə təqdim edən protoierey Yunitskinin məruzəsini qəbul etdi. Sonra qubernator vladıkaya qubernator müavinini və digər bölmə və idarə rəhbərlərini təqdim etdi. Sonra bələdiyyə sədri müxtəlif tayfaların və müxtəlif dinlərin nümayəndələrinin yaşadığı şəhərin nümayəndəsi kimi gümüş nimçədə həzrətə duz-çörək təqdim etdi. Hamıya təşəkkür edib xaç işarəsi ilə iltifat edən Gürcüstan ekzarxı [vağzala] kral palatalarına getdi, burada onu Bakı Xəzinədarlıq Palatasının müdiri A.V.Kostenskinin başçılığı ilə pravoslav kilsələrinin dindarlarından ibarət nümayəndə heyəti gözləyirdi. A.V.Kostenski ona arxa tərəfində gümüşü yazı ilə “Hörmətli arxipastor, Gürcüstan arxiyepiskopu Ekzarx həzrətləri Flaviana, 7-8 oktyabr 1898-ci ildə şəhərə gəlişinin xatirəsinə Bakı şəhərinin pravoslav sakinlərindən” (sifariş Moskvada Postnikov tərəfindən yerinə yetirilib) yazılmış İveriyalı Məryəm ana ikonasını təqdim edib  salamlama nitqi ilə çıxış etdi. Oktyabrın 7-də axşam saatlarında Gürcüstan Eksarxı onunla birlikdə Tiflisdən gəlmiş ruhanilərin, kafedral ruhanilərin və digər dəvət olunmuş keşişlərin iştirakı ilə və çoxlu sayda insanın iştirakı ilə təntənəli şəkildə ayin icra etdi. 

Kafedral kilsənin təqdis olunduğu gün səhərdən dənizdən güclü külək əsməyə başladı - yoldan keçənlərin başına toz və qum yağdırdı, amma xoşbəxtlikdən yürüş zamanı sakitləşdi. Kilsənin təntənəli təqdis mərasimi səhər saat 9-da həmin ruhanilərin iştirakı ilə Əlahəzrət Flavian tərəfindən başladı. Kilsənin yalnız müqəddəs böyük knyaz Aleksandr Nevskinin adına baş qurbangahı təqdis olundu. Xaç yürüşü zamanı müqəddəs qalıqlar kafedraldan altmış metr aralıda yerləşən ilk kilsə məktəbinin “Kazan Tanrı Anasının” ikonası kilsəsindən köçürüldü. Kafedralın təqdis mərasimində və ilahi liturgiyada qubernator, bütün idarə və müəssisələrin nümayəndələri, ayrı-ayrı bölmələrin rəhbərləri, xarici konfessiyaların nümayəndələri və millətdən və dindən asılı olmayaraq insanların həm kafedralda, həm onun eyvanında, həm də meydanda yerləşən sıx izdihamı iştirak edirdilər. Təqdisdə və ilahi liturgiyada iki xor oxudu. Cənab Maksimoviçin rəhbərlik etdiyi sağ kafedral xoru çox melodik oxuyurdu.

Kafedral təqdis edildikdən sonra günorta saat birdə, Yunitski atanın ayrılmış mənzilində zati  -aliləri Gürcüstan Ekzarxı quberniya məclisinin sədri Axund Molla Cavad Əlizadə, həmin Məclisin iki üzvü və fəxri vətəndaşlar Hacı Şıxəli Dadaşov, Hacı Baba Aşumov və Hacı Hacıağa Dadaşovdan ibarət müsəlman deputatları salamladı. Nümayəndə heyətini Bakı Gömrüyünün tərcüməçisi Vəlibəyov müşayiət edirdi. Həmin gün Gürcüstan Ekzarxının şərəfinə İctimai Məclisin qış otağında 240 nəfərlik şam yeməyi verildi, vladıka günorta saat 3-də dəvət olunmuş ruhanilərlə birlikdə gəldi. Naharda bir neçə çıxış edildi və çoxlu tostlar deyildi.

“Kaspi” qəzetinin redaktoru, andlı müvəkkil Əli Mərdan-bəy Topçubaşov zati -aliləri Gürcüstan Ekzarxına müraciət edərək, dinindən asılı olmayaraq Bakının bütün əhalisində dərin təəssürat qoyacaq yaşanan təntənənin əhəmiyyətini qısa şəkildə qeyd etdi. Bütün əhalinin maarifçilik ideyasına rəğbətini, Bakıda təhsil ocaqlarının inkişafını və imkanlı təbəqənin xeyirxah işlərə rəğbətini vurğulayaraq, bu yaxınlarda şəhər ermənilərinin külli miqdarda ianə verməsini qeyd etdi. Cənab Topçubaşov məlumat verdi ki, tanınmış xeyriyyəçi, Bakı 1-ci gildiya taciri H.Z.Tağıyev bugünkü bayram şərəfinə və Gürcüstanın Ekzarxının Bakıda olmasının xatirəsinə 10 min rubl, ondan 7 min rublunu Bakı uyezdinin ibtidai məktəbləri üçün, 3 min rubl isə pravoslav Bakı kilsə məktəbləri üçün bağışladığını bildirdi. Bunun ardınca ravvin Berqer Gürcüstan Ekzarxına məlumat verdi ki, Bakı Yəhudi Cəmiyyəti ona bu bayramların şərəfinə Bakının maariflənməsinə 1000 rubl ianə vermək səlahiyyəti vermişdir. Bu məlumat hamı tərəfindən coşqu ilə qarşılandı və zati -aliləri xalqın maariflənməsinə görə səxavətli ianə verənlərə ürəkdən minnətdarlığını bildirdi, daha sonra cənab Tağıyevin və Bergerin şərəfinə badə qaldırıldı. Yeməyin sonunda N.M.Lavrov qısa nitqində enerjisi, gücü və uzaq ucqarlarda Rusiya işinə fədakarlığı ilə seçilən protoierey A.Yunitskinin ata barədə bu sözləri dedi: “Gəlin, badələrimizi Aleksandr İvanoviçin sağlığına qaldıraq! Aleksandr ata, qarşında baş əyirik!”

Hündür yerdə tikilmiş qızılı günbəzi (buna görə ona “Qızıllı kilsə” deyilir) olan əzəmətli Aleksandr Nevski kilsəsi hər tərəfdən, həm dənizdən, həm də şəhərin Bakının özünün hər yerindən görünürdü. Kilsə Persidskaya, Spasskaya, Vrangelskaya və Kolyubakinskaya küçələri arasında yerləşən Novo-Kafedral meydanında (Poluxin – M. Muxtarov, Q. İsmayılov – Zərqərpalan, Qarayev – Ə.Cavad, E. Saratovets – N. Rəfibəyli) yerləşirdi. O 9000 kv. sajen sahəni tuturdu. 1886-cı ildə yuxarıda adı çəkilən torpaq ali hakimiyyət tərəfindən kilsəyə verilmişdir.

Bu yerdə 1891-ci ildə Gürcüstan Ekzarxı Palladinin xeyir-duası ilə din xadimi üçün (Persianskaya – Poluxin – M. Muxtarov küçəsi) kilsə evləri (dörd ədəd) tikilmişdir. Kargüzarlıq evlərinin tikintisinə 27 min rubl xərcləndi. Bakının iki sinifli kilsə məktəbi, həmçinin cənazə anbarı olan ikimərtəbəli ev var idi; cildləmə emalatxanasının yerləşdiyi birmərtəbəli daş tikili, prosfora evləri və prosfora üçün çörək sexi də var idi. Bundan əlavə, həmin meydanda (Spasskaya-Q.İsmayılov - Zərqərpalan küçəsindən aşağı) bir neçə korpus şəklində kilsə həyəti var idi ki, onun tikintisinə 1904-cü ildə kafedral torpaq kirayəçiləri tərəfindən başlanılmışdır.

Nikolaevskaya küçəsi tərəfdən kafedral kilsənın görünüşü, 1898-ci il

 

Qərbdən şəhərə, Bakı buxtasına və Aleksandr Nevski kilsəsinə mənzərə. Panorama. 1896-cı il

 

Künc Nikolaevskaya küçəsi ilə Velikoknyajeskii prospekti. Metropol oteli. Uzaqda Alexander Nevsky kilsəsi. 1905-10-cu illər.

 

Sabir bağı, İsmailiyyə və Aleksandr Nevski kafedral kilsəsi, 1922-24-cü iilər

 

Gələcək Axundov bağından kafedralın görünüşü, 1928-ci il

 

Nikolaevskaya küçəsi. Duma. Aleksandr Nevski kafedral kilsəsi. 1930-cu il

 

Komsomolskaya meydanından Aleksandr Nevski kafedral kilsəsinin görünüşü, 1934-cü il

Kafedral 1936-cı ildə dağıdıldı. Onun yerində 189 nömrəli (Kolyubakinskaya – E. Saratovets – N. Rəfibəyli küçəsi boyu) və 190 nömrəli (Vrangelskaya – Qarayev – Ə. Cavad küçəsi) məktəb tikildi. Daha sonra orada Spaskaya – Q. İsmayılov – Zərqərpalan küçəsi boyu daha bir məktəb tikildi, 190 №-li məktəb ora köçürüldü, onun köhnə binasında isə əvvəlcə 26 saylı məktəb, sonra isə Bülbül adına musiqi məktəbi yerləşirdi.

 

---

Aleksandr Nevski kafedral kilsəsinin tikilməsinin xronikası

(“Kaspi” qəzetinin materialları əsasında)

1890-cı ilin iyul ayı. Bakıda kafedral kilsənin tikintisinin başa çatdırılması məsələsi nazirlər komitəsində belə həll olundu ki, maliyyə naziri tələb olunan məbləği həmin il ayırmağın mümkün olmadığını bildirirək 1891-ci ildən başlayaraq Daxili İşlər Nazirliyindən tələblər daxil olduqca yuxarıda qeyd olunan məbləğin üç-dörd il ərzində ayrılmasını mümkün hesab etdi. Nazirlər Komitəsi maliyyə nazirinin bu fikri ilə razılaşdı.

24 yanvar 1891-ci il. Nəhayət, Bakıda pravoslav kilsəsinin tikintisi ilə bağlı çoxdan gözlənilən işlərin başlanması yaxınlaşır - ötən gün Tiflis xəzinə palatasına Daxili İşlər Nazirliyinin 1891-ci il smetasına əsasən, Bakıda pravoslav kilsəsinin tikintisi üçün 75.000 rubl məbləğində pulun Tiflis palatasından Bakı palatasına köçürmə edilməsi barədə əmr verilməsi buna dəlalət edir.

22 fevral 1891-ci il. Qafqaz ali hakimiyyət orqanlarının vəsatəti ilə xəzinənin vəsaiti hesabına Bakıda pravoslav kilsəsinin tikintisinə icazə verildi. Kafedralın layihəsi ən yüksək səviyyədə təsdiqləndi və tikinti üçün tələb olunan 300.000 rubl məbləğində vəsaitin 1891-ci ildən başlayaraq 4 il ərzində ayrılmasına qərar verildi. Tikinti işlərinə nəzarət və rəhbərlik etmək üçün qubernatorun sədrliyi ilə tikinti komitəsi yaradıldı.

23 fevral 1891-ci il. Yeni kafedralın tikilməsi nəzərdə tutulan meydanda hazırda Bakıda bütün pravoslav din xadimlərinin qalacağı 4 ev tikilir (Persidskaya/ Poluxin / M.Muxtarov küçəsi).

17 mart 1891-ci il. Bakıda pravoslav kilsəsinin tikintisi üçün aşağıdakı materiallar hazırlanmalıdır:

- təməl tökmək üçün 146 kub sajen qara daş;

- 65 kub sajen və ya 17 550 ədəd qara daşdan dumaqzalar;

- ağ Şamaxı daşı – “Laya” 204 kub sajen;

- Şamaxı daşından dumaqzalar 51 kub sajen və ya 13 770 ədəd;

- təmiz kvars qumu 162 kub sajen;

- əhəng 16 544 pud.

Bu materialların toplu və ya hissə-hissə alınmasını öhdəsinə götürmək istəyənlərdən bayram günləri istisna olmaqla, hər gün saat 12-dən 2-dək yazılı və ya şifahi müraciətlərini Bakı quberniya hökumətinin tikinti idarəsinə təqdim etmələri xahiş olunur.

Ərizədə aşağıdakılar göstərilməlidir:

1. Ərizəçi qeyd olunan materiallardan hansını, hansı miqdarda və hansı vaxta qədər hazırlayıb iş yerinə çatdırmağı qəbul edir.

2. Satın alınan materialın miqdarının vahidinin qiyməti: kub sajen, məlum sayda ədəd, pud.

3. Ərizəçinin dəqiq ünvanı, hansı tikinti işlərinin və ya təchizatın aparılması barədə məlumat.

Bu işin bütün digər təfərrüatları ilə Bakı quberniya hökumətinin tikinti idarəsində tanış olmaq olar.

27 aprel 1891-ci ildə Bakı Pravoslav Kafedral kilsəsinin Tikinti Komitəsi bir daha hamının nəzərinə bəyan edir ki, məbədin tikintisi üçün zəruri olan daş materialların tədarükü üçün müqavilələr üzrə ərizələr yalnız bu il mayın 1-dək qəbul ediləcək. Eyni zamanda, Komitə 1 kub sajen üçün smeta üzrə 1 rubl 75 qəpik qiymət təyin edildiyini, hansı qiymətə güzəşt edilməli olduğunu əlavə edərək ümumilikdə 348,5 kubmetr torpaq işləri görmək, özül arxları qazmaq istəyənləri də dəvət edir. Komitəyə ünvanlanan müraciətlər Bakı quberniya hökumətinin tikinti idarəsinə verilir, oradan bütün digər təfərrüatları öyrənə bilərsiniz.

11 iyun 1891-ci ildə Aleksandr Nevski kafedralının təməl qoyma işlərinin artıq başa çatdığı ərazidə Sankt-Peterburqdan gəlmiş mühəndislər yeni tikilmiş kafedralın bünövrəsi üçün torpağı ölçür və planlaşdırırdılar. Bünövrənin hazırlanması üzrə qazıntı işləri podratçı S.Pavlov tərəfindən aparılmışdır.

16 iyul 1891-ci ildə quberniya hökumətində Bakıda yeni kafedral kilsənin tikintisi ilə bağlı işlərin bir hissəsinin, məsələn: bünövrənin bərpası və zirzəmisinin ucaldılması, eləcə də hərrac tikinti sahəsinə su təchizatı işlərinin verilməsi üçün hərrac keçirildi. Hərraca çoxlu müsəlman və podratçı Pavlov gəldi. Sonuncu aşağıdakı qiymətləri təklif etdi: təməlin və zirzəminin hazırlanması - hər kub sajen üçün 19 rubl, su üçün – bir çəllək 30 qəpik. Müsəlmanlardan Mir İsmayıl bir çəllək su üçün 20 qəpik, daş işi üçün isə 1 kub sajenə görə 19 rubl təklif edirdi. Podrat Mir İsmayıla verildi. Deyirlər ki, Pavlov bu barədə qubernator vəzifəsini icra edən cənaba şikayətini bildirib.

30 iyul 1891-ci il. Sankt-Peterburqdan ezam edilmiş Aleksandr Nevski kafedralının tikintisinə başlayan mühəndis-memar D.A.Tesmin şərtlər ona sərf etmədiyinə görə işləməkdən tamamilə imtina etdi və bu barədə komitəyə rəsmi ərizə təqdim etdi. Tesminin yerinə Texnologiya İnstitutundan başqa bir şəxs dəvət olunur.

11 sentyabr 1891-ci il. Aleksandr Nevski Kafedral kilsəsinin tikintisinə nəzarət etmək üçün xüsusi dəvət olunmuş memar, artıq bir ay əvvəl ona həvalə edilmiş işdən imtina edərək çıxıb getdi. Bunun nəticəsində kafedralın tikintisi dayandırıldı. Bununla belə, ümid etmək olar ki, işlər tezliklə bərpa olunacaq, çünki Daxili İşlər Nazirliyi kafedralın tikintisi üzrə komissiyaya mühəndis Moşinskini dəvət etməyi təklif etmişdir.

30 yanvar 1892-ci il Aleksandr Nevski Kafedral kilsəsinin tikintisinə fevral ayında başlanacaq. Hazırda podratçı Pavlov kafedralın tikintisi üçün daşın yarısını artıq təhvil verib; torpaq işləri demək olar ki, başa çatıb.

1892-ci il martın 12-də Bakıda Pravoslav Kafedral kilsəsinin Tikinti Komitəsi aşağıdakı işlərlə məşğul olmaq istəyənləri dəvət edir: - kafedralın təməl xəndəklərinin dəstəklənməsi, cəmi 311,5 kub sajen, bunun 255,5 kub sajen söküntü qara daşdan, 56 kub sajeni isə dumaqzədəndir; - zirzəmi və divar hörgüləri, cəmi 194 kub sajen, söküntü qara və ya alatava daşından, 6 tərəfdən yarıtəmiz tişəli daşlarla. Arzu edənlər məhlulun hazırlanması və daşın isladılması üçün lazım olan material və suyun qiymətləri istisna olmaqla, lazımi miqdarda əhəng məhlulu hazırlanmaqla hörgü aparmaq üçün öz qiymətlərini açıqlamalıdırlar. Yazılı və şifahi elanlar Bakı quberniya hökumətinin tikinti idarəsi vasitəsilə komitəyə təqdim edilməlidir, orada bu işlərin yerinə yetirilməsi üçün ətraflı şərtlərlə tanış olmaq olar. Elan təqdim etmək üçün son tarix bu il martın 20-nə kimi müəyyən edilib.

24 mart 1892-ci il. Bir neçə gün əvvəl şəhərindən yeni kafedral kilsənin tikintisinə nəzarət etmək üçün Daxili İşlər Nazirliyi tərəfindən göndərilmiş inşaat mühəndisi Qoslavski Bakıya gəldi.

22 aprel 1892-ci ildə səhər saat 10-da qubernator V.P. Roqqe və xalq kütlələrinin iştirakı ilə ruhanilər yeni tikilmiş kafedralın ümumi bünövrəsini təqdis etdilər, bundan sonra 150 nəfər sayda işçilərə qəlyanaltı təklif olundu.

8 may 1892-ci il, şənbə günü Bakı kafedralının tikintisi üzrə komitənin iclasında şəhər merinin şəhərin adından kafedral kilsədəki qızılı günbəzin hazırlanmasını ən yüksək ruhani orqanlar (Gürcüstan Ekzarxı, arxiyepiskop Pavel və Müqəddəs Sinodun Baş Prokuroru) qarşısında öz üzərinə götürməyə hazır olduğu barədə məsələ protoierey Yunitski ata tərəfindən qaldırıldı. İnşşatçı Qoslavskinin hesablamalarına görə, qızıl suyuna salınmış mis qübbə 15 min rubla başa gələcəkdi.

1892-ci il, sentyabr. Aleksandr Nevski kafedralının tikintisi uğurla gedir, 100 nəfər işləyir. Bünövrə artıq hazırdır, dirəklər müvafiq hündürlüyə qaldırılıb. Kafedralın memarı mühəndis Qoslavski işçilərin sayını iki dəfə artırmaq niyyətindədir. İşdə podratçılara nəzarət etmək üçün xüsusi tapşırıqlar üzrə məmur iştirak edir. Müqaviləyə görə, kafedral 4 ilə tamamlanmalı idi, lakin Qoslavski kilsənin üç ilə hazır olacağına inanır. Bütün tikinti işlərini qubernatorun rəhbərlik etdiyi xüsusi komitə aparır.

22 sentyabr 1892-ci il. Şəhər kafedralının tikintisini sürətləndirmək üçün ərazidə əllə kobud daşyonma işini əvəz edəcək daş kəsən maşını idarə etmək üçün buxar maşını quraşdırılır. Bundan əlavə, su təchizatı əvəzinə binaya yarım mil məsafədə yerləşən quyulardan su verilir; karxanalarda daşın qırılması indi barıt minalarının döşənməsi ilə həyata keçiriləcək. Bütün bu tədbirlərlə kafedralın tikintisinin müddəti bir il yarım azalır.

Kafedralın əsas ikonostası ilkin layihəyə görə ağacdan hazırlanmalı olsa da, hazırda Zaqafqaziya dəmir yolunun Kermine stansiyası yaxınlığındakı karxanalarda hasil edilən ağ mərmərin ucuzluğu nəzərə alaraq ikonostası mərmərlə əvəz etmək təklif olunur.

18 dekabr 1892-ci il. Aleksandr Nevski Pravoslav Kafedral kiləsinin tikintisi əhəmiyyətli dərəcədə irəliləyib. Artıq birinci mərtəbə başa çatdırılıb, ikinci mərtəbənin döşənməsinə başlanıb.

16 yanvar 1893-cü il. Soyuq havaların başlaması ilə əlaqədar pravoslav kilsəsinin sürətlə davam edən tikintisi dayandırılmalı oldu.

8 fevral 1893-cü il. Dumanın iclası: Kafedralın tikintisi üzrə komitənin şəhər tərəfindən kafedralın günbəzinin qızıl suyuna salınmasına pul ayrılması haqqında təklifinə baxılmasının yeni duma formalaşana qədər təxirə salınması qərara alındı. Dumanın tərkibi, xüsusən də indiki vaxtda şəhərin maliyyə vəziyyəti elədir ki, tələb olunan məbləğin verilməsi haqqında qərar çıxarılsa belə, pulun tamamilə olmaması səbəbindən əsla icra edilə bilməzdi. Cari il üçün smeta artıq 30 min rubl kəsirlə bağlanıb.

25 fevral 1893-cü il. Kafedralın soyuq havaya görə dayandırılan tikintisi indi istilərin başlaması ilə yenidən fevralın 22-dən davam edir. Qış vaxtı qapalı otaqlarda daş plitələrin fasiləsiz yonulması və artıq gecikdirilmədən binaya çatdırılması sayəsində divarların hörgü işləri indi daha da uğurla həyata keçirilir.

23 mart 1893-cü il. Soyuq hava səbəbindən müvəqqəti olaraq dayandırılan kafedralın tikintisi yenidən başladı. Hazırda günbəzlər üçün tağlar artıq quraşdırılır.

25 iyul 1893-cü il. Kafedral kilsənin inşaatçısı - mühəndis Qoslavskinin şəhəri tərk etməsinə baxmayaraq kafedralın tikintisi həmişəki kimi davam edir: gündəlik 150-dən 180-ə qədər adam işləyir, sənətkarlar və fəhlələr 65 qəpikdən 3 rubl 50 qəpiyə qədər maaş alır.

Yaxın günlərdə tağların qurulmasına başlanacaq.

4 sentyabr 1893-cü ildə kafedralın tikintisi üzrə podratçı S.Pavlov şirin suyun buraxılması üçün upravaya müraciət etmək xahişi ilə tikinti komitəsinin sədrinə müraciət edir. Şəhər upravası Komitə sədrinə cavab olaraq duzsuzlaşdırılmış suyun ümumi olaraq evdə duzsuzlaşdırılmış sudan istifadə etmək istəyən hər kəsə buraxıldığı əsaslarla kafedralın tikintisinin ehtiyacları üçün buraxıla biləcəyini bildirdi, yəni pulsuz olduqda və sonra su üçün məlum ödəniş təyin edildikdə, o zaman vedrə başına ¾ qəpikdən çox və ½ qəpikdən az olmamalıdır.

Şəhər upravasının bu qərarı, prinsip etibarilə, podratçının kilsəni pulsuz tikməməsi və suyun podratçının pul aldığı materiallardan biri olduğuna görə yanlış hesab edilə bilməz, çünki materialları podratçıya pulsuz çatdırmaq şəhərə qətiyyən sərf eləmir.

Qeydlər: