Bakı şəhəri Arxangel Mixail kilsəsi

1845 il – bu günə qədər                               

Bakıdakı Arxangel Mixail məbədi şəhərdə qorunub saxlanmış ən qədim pravoslav kilsəsidir. Vidadi (keçmiş Tserkovnaya) və Zərqərpalan (keçmiş Spasskaya) küçələrinin kəsişməsində, bina 38-də yerləşir.

Bu məbədin tarixi bir vaxtlar Bakıda yerləşdirilən qoşunların tarixi ilə sıx bağlıdır və bu tarix Bakıdan çox uzaqda başlamışdır.

1813-cü il Gülüstan sülh müqaviləsi ilə Bakı xanlığının Rusiya imperiyasına birləşdirilməsindən sonra Lənkərandan bir az şimalda yerləşən Sara adasında¹,

dəniz stansiyası salınmışdı. Sara adası Xəzər dənizində hərbi eskadranın lövbər salması üçün ən yaxşı yer idi. Bu eskadranın gəmiləri İrandan Bakıya, oradan isə Həştərxana və geriyə üzən gəmilərə sərhəd nəzarətini, həmçinin qaçaqmalçılıq daşımalarının yoxlanışını həyata keçirirdi. Həmin illərdə Xəzər dənizində əsasən sahilboyu kabotaj üzmə üstünlük təşkil etdiyinə görə heç bir gəmi adanın yaxınlığından xəlvətcə keçə bilməzdi.

Xəzər donanması eskadrasının donanma ekipajı üçün Sara adasında  kazarmalar tikildi, qərargah, ərzaq anbarı və xəstəxana yaradıldı. 1822-ci ildə orada xidmət edən zabitlərin və digər dəniz rəsmilərinin təşəbbüsü ilə adada “Müqəddəs Tanrıdoğuran, onun şərəfli vəfatı naminə” kilsə tikildi.

1843-cü ildə əlverişsiz iqlim şəraiti ilə əlaqədar olaraq adada ölüm hallarının yüksək olması səbəbindən əlahəzrət imperatorun ali fərmanı ilə təxminən Sara adası yanında Xəzər donanması eskadrası ləğv edildi. Eskadra Bakı qalasına köçürüldü. Bakıda dəniz xəstəxanasının tikintisi üçün şəhərətrafı ərazidə² ali icazə ilə ev alınır. Adadakı qida anbarı olan qərargah da oradan köçürüldü.

1844-cü ilə qədər Sara adasında binalara, o cümlədən dindarsız qalan kilsəyə nəzarət etmək üçün kiçik bir karaul var idi.

29 iyul³ 1844-cü ildə

Həştərxan limanının və Xəzər donanmasının baş komandiri kilsənin kassasında saxlanılan kilsə pullarının hesabına kilsənin Bakıya, xəstəxanaya köçürülməsi barədə sərəncam verməsi üçün ordu və donanmaların baş keşişi, protoyerey Vasili Kutneviçə müraciət etdi. 

Ordunun və donanmanın baş keşişinin Dəniz Nazirliyinin müxtəlif idarələri ilə sonrakı yazışmaları nəticəsində köçürmə məsələsi həll olundu və kilsə Bakıya, Donanma həyəti adlanan yerdəki lazarətə köçürüldü. 

Beləliklə, 1844-1845-ci illərdə Bakıda dəniz kilsəsi - şəhərdə ikinci pravoslav kilsəsi yarandı. Arxivdə yazışmaların tam mətni olmadığından dəqiq tarixi göstərmək mümkün deyil. Sonuncu sənəd 23 sentyabr 1844-cü il tarixlinə aiddir və ola bilsin ki, kilsə 1844-cü ilin sonunda köçürülüb. Amma tam dəqiqdir ki, 1845-ci ildə Bakıda artıq donanma kilsəsi olub. Protoierey Aleksandr Yunitskinin “Bakı quberniyasının kilsə və prixodlarının tarixi” kitabında deyilir ki, Qafqaz canişini knyaz Vorontsov Bakıda yeni kilsə tikməkdən imtina etməsini əsaslandıraraq qeyd edir: “Bakıda yeni kilsəyə heç bir xüsusi ehtiyac yoxdur, çünki hal-hazırda (1845) Bakıda iki kilsə var: biri hərbi idarənin, digəri isə donanmanın”.

Hərbi ruhani, 45-ci donanma ekipajının keşişi Vasili Kudryaşevin ordu və donanmaların baş keşişi, protoierey V.İ. Kutneviçə “1847-ci il üçün onun tabeliyində olan kilsələr və keşişlər barədə məlumatı” təqdim edildi. Burada göstərilirdi ki, Bakı şəhərində dəniz xəstəxanasında Müqəddəs Məryəm ananın vəfatı adına kilsə var. Kilsə xəstəxana binasında yerləşir, bina daşdandır. Kilsəyə 45-ci dəniz donanmasının heyətində bir keşiş təyin olunur. BU, ilahiyyat elmləri kursunu bitirmiş keşiş və ruhani Vasili Kudryaşevdir [3].

1854-cü ildə həmin il Bakı yaxınlığında hidroqrafik tədqiqatlar aparan baş leytenant Filippov⁴, Bakı forştadtında dəniz kilsəsini belə təsvir etmişdir:

“Forstadt kifayət qədər düzgün yerləşmişdir. Burada dövlət binalarından aşağı dəniz rütbələrinin iqamətgahı - dəniz həyəti adlanan yer var. Onunla birlikdə Müqəddəs Məryəm ananın vəfatı adına kilsə var və Dəniz Departamentinin bütün rütbələrinin istifadəsi üçün ona bitişik bir xəstəxana var”

Bakının Baş Planı üzrə Müqəddəs Tanrıdoğuran vəfatı adına donanma kilsəsi. 1854-cü il [5]

Dəniz həyəti Forstadtın mərkəzində yerləşirdi və pravoslav kilsəsinin günbəzi ilə örtülmüş, ərazidəki ən görkəmli bina idi. Yaxınlıqda sakinlərin adi görünüşlü evləri var idi.

1840-cı illərdə və demək olar ki, 1880-ci illərə qədər Bakıda və onun forştadtında demək olar ki, heç bir böyük - iki və daha çox mərtəbəli binalar yox idi və buna görə də digər tikililərin üstündə ucalan donanma kilsəsinin günbəzi hər yerdən aydın görünürdü. Bundan əlavə, kilsənin o vaxtkı əsas forştadt küçəsinin - Şamaxı yolunun keçdiyi gələcək Bazarnaya (indiki Azərbaycan prospekti) yaxınlığında yerləşməsi diqqəti ona cəlb etmiş, Bakıya gələn ali məqamlı və digər yüksək vəzifəli şəxslərin onu ziyarət etməsi üçün şərait yaratmışdır.

***

1850-ci ildə Zaqafqaziya bölgəsinə səfəri zamanı vəliəhd Aleksandr Nikolayeviç, gələcək imperator II Aleksandr başqa şəhərlərlə yanaşı Bakıda olmuş, burada dəniz kilsəsini də ziyarət etmişdir. Bu hadisənin təsviri qorunub saxlanıb:

Oktyabrın 13-də Əlahəzrət İmperator – Vəliəhd axşam saat 8 radələrində Bakıya gəlib çatdı. “Bütün Bakı sakinləri məşəllə qala darvazasında gözləyirdi. Əlahəzrət İmperator burada “Bu məqsədlə Dağıstandan qəsdən gəlmiş Xəzər bölgəsindəki qoşunların komandanı knyaz Arqutinski-Dolqoruki⁵, həmçinin fəxri məmurlar və “erməni və müsəlman zümrəsi tərəfindən duz-çörəklə və ümumi ruh yüksəkliyi ilə qarşılandı və bütün bakılıların sevinc nidaları ilə qalması üçün hazırlanmış mənzilə qədər müşayiət olundu, burada o, 9 saylı Gürcüstan sıra batalyonundan⁶ və bəylərdən ibarət fəxri qarovul dəstəsini qəbul etdi. Onun Əlahəzrət İmperator bundan çox məmnun qaldı. <…>

Ayın 14-də hərbi və mülki məmurlar, Lənkəran qəzasından gəlmiş xanlar, bəylər və ruhanilər özlərini İmperator Əlahəzrətinə təqdim etmək şərəfinə nail oldular, bundan sonra İmperator Əlahəzrətləri Gürcüstanın 9-cu sıra batalyonunu təftiş etməyə qərar verdi və çox məmnun qaldı. <...> Sonra Əlahəzrət İmperator uyezd və müsəlman məktəblərini, hərbi dəniz idarəsinin kazarmalarına və xəstəxanalarına baxış keçirdi və dəniz idarəsinin kilsəsində qısa bir dua dinlədikdən sonra keçmiş Bakı xanlarının uçulub dağılmış köhnə evə⁷, və bu gözəl binanın salamat qalmış hissələrində yerləşdirilmiş artilleriya anbarlarına baxış keçirməyə qərar verdi” [6] [7].

***

1858-ci ildə Gürcüstan ekzarxı İsidor⁸, tikilmiş Nikolay kilsəsini - üçüncü Bakı məbədini təqdis etmək üçün Bakı şəhərinə səfər etdi. Səfər zamanı o, donanma kilsəsini ziyarət etdi və orada dua etdi. Həmin illərin nəşrlərində bu barədə məlumat verilmişdir.

2 may 1858-ci ildə mitropolit İsidor və Şamaxı quberniyasının hərbi qubernatoru⁹ general-mayor Tarxan-Mouravov Şamaxıdan Bakıya yola düşdülər.

Onlar mayın 3-də şəhərə gəlib çatdılar. Artıq mitropoliti və qubernatoru qarşılayan bütün sakinlər ayaqda idi, bu hadisə ilə əlaqədar şəhər binaları bəzənmiş və bayram ab-havasında görünürdü. Şəhərin girəcəyində bazar küçəsi¹⁰ ilə dəniz kilsəsinin (sonralar Salyan alayının kilsəsi) yanında Əlahəzrət mitropolit İsidoru Gürcüstanın 9 saylı sıra batalyonunun bölmələrinin fəxri qarovul dəstəsi qarşıladı. Burada mülki və hərbi hakimlər özlərini baş keşişə təqdim etdilər. Kilsənin özündə mitropoliti dəniz kilsəsinin keşişi Aleksandr Preobrajenski ata və Bakı şəhər kilsəsinin keşişi Dmitri Aleksapolski ata xaç və müqəddəs su ilə qarşıladılar.

Şəhərətrafı ərazidə yerləşən Hərbi Dəniz Qüvvələri İdarəsinin kilsəsində dua etdikdən və oraya toplaşan şəhərin xristian sakinlərinin icmasına xeyir-dua verdikdən sonra mitropolit qalaya getdi və burada şəhərin qonaq evinin yuxarı mərtəbəsində qaldı. Hərbi qubernator isə ikinci mərtəbədə məskunlaşdı [8].

***

1867-ci ildə Böyük Pyotr tərəfindən Həştərxanda əsası qoyulmuş Xəzər dəniz limanı oradan Bakıya köçürüldü, o vaxta qədər burada yalnız dəniz stansiyası var idi. Bayıl burnu hərbi limanın yerinə çevrildi. Orada liman qurğuları, dəniz heyəti üçün kazarmalar, admirallıq, mexaniki zavod tikildi. Əvvəllər Bakıda şəhərətrafı və qalada yerləşən Dəniz İdarəsinin müxtəlif müəssisələri də Bayıl burnuna köçürüldü. O, Bayıl burnuna və dəniz xəstəxanasına köçürüldü. Bakıda limanın tikintisi ilə liman kilsəsi¹¹, kimi tanınan Müqəddəs Məryəm Ananın vəfatı kilsəsi forştadtda, köhnə donanma həyətində qalmış və ayrıca binada yerləşirdi.

Bu barədə məlumat “Xəzər Donanması keşişin tabeliyində olan kilsə və keşişlər haqqında 1869-cu il bülleteni”ndə yer alıb. Bu məlumata görə Bakıda ayrıca daş binada yerləşən Müqəddəs Məryəmin vəfatı liman kilsəsi var idi. Ştat üzrə kilsəyə bir protoierey və bir keşiş təyin etdi ki, bunlar protoierey Dimitri Bordyujo və keşiş İoann Kostyanski oldu [2].

1868-ci ildə Hərbi Dəniz Qüvvələrinin - Xəzər Donanmasının əməkdaşları üçün Bayılda Moskva Mitropoliti Müqəddəs Aleksi adına yeni kilsənin təməli qoyuldu, tikintisi 1871-ci ildə başa çatdı və təqdis olundu. Həmin vaxtdan o, artıq Bakı Liman kilsəsi oldu.

***

1868-ci ildə 21 saylı Qafqaz sıra batalyonunun adı dəyişdirilib 66-cı Bakı quberniya batalyonu adlandırıldı və Lənkərandan Bakıya köçürüldü¹². Batalyon Bakı qalasında (İçəri Şəhər) yerləşdirilmişdi. 1833-cü ildən o zaman 8 saylı gürcü sıra batalyonu adlanan və Lənkəran qalasında yerləşən bu batalyonun ştatında keşiş var idi. Batalyon kilsəsi Müqəddəs Arxangel Mixailin adına idi. Əsasən məbədin kilsə bayramı olan Arxangel Mixail batalyon bayramı noyabrın 8-də qeyd olundu [9].

Lənkəranda ləğv edilmiş batalyon kilsəsindən kilsə əşyaları, ikonalar, doğum dəftərləri və digər kilsə sənədləri Bakıya gətirildi. Batalyonun ştatında kilsə xadimi - keşiş Pavel Puzanov var idi və kilsə binası üçün Qız Qalasının yanında “Qara sırada” yerləşmiş köhnə Bakıda ilk pravoslav kilsəsi olan Kəramətli Nikolay kilsəsinin binasından istifadə olunurdu.

1868-ci ildə kilsə ruhanilərinin batalyonun ştatından çıxarılması və əvvəllər istifadə olunan ilkin Nikolayev kilsəsinin binasının yeparxiya şöbəsinə qaytarılması barədə sərəncam verildi. 4 iyun 1868-ci ildə keşiş Pavel Puzanov Müqəddəs Tanrıdoğuran vəfatı Bakı liman kilsəsinə köçürüldü. Kilsə əşyaları və batalyon kilsəsinin pullar o vaxtlar Dəniz Qüvvələri İdarəsinin bir hissəsi olan həmin kilsəyə köçürüldü. Batalyon kilsəsinin ehtiyacları isə Qalada (İçəri Şəhər) Şamaxı darvazalarının yaxınlığında (Qoşa Qala qapısı) yerləşən Nikolay kilsəsində təmin olunurdu. Ancaq bu rahat deyildi, çünki kilsə çox darısqal idi.

15 avqust 1873-cü ildə İmperator II Aleksandrın ali sərəncamı ilə kilsə qab-qacaq və ikonasız köhnə dəniz kilsəsinin binası Hərbi Dəniz Qüvvələri Nazirliyinin tabeliyindən Qafqaz hərbi idarəsinin 66-cı Bakı quberniya batalyonu (sonralar Salyan alayına çevrildi) tabeliyinə verildi. Beləliklə, köhnə dəniz kilsəsi batalyon kilsəsinə, daha sonra isə alay kilsəsinə çevrildi. Şəhərdə olsa da, adət üzrə dəniz və ya köhnə dəniz kilsəsi adlanırdı. Kilsədə ibadətlərin aparılması 1890-cı ilə qədər Bakı hərbi limanının keşişlərindən birinə tapşırılımış və həmin vaxta qədər batalyon kilsəsi müqəddəs Aleksi Moskovski adına Bakı limanı kilsəsinə aid edilmişdir [10].

Köhnə dəniz kilsəsinin binası Bakı quberniya batalyonuna verildikdən sonra ilə müqəddəs Arxangel Mixail adına batalyon kilsəsi yaradıldı. Müqəddəs Tanrıdoğuran vəfatı kilsəsinin yeni yerə köçürülməsini göstərən heç bir məlumat olmadığından, kilsə əşyaları Müqəddəs Aleksiy Moskovskiy adına yeni Bakı liman kilsəsinə köçürüldüyünü güman etmək olar, köhnə yerdəki kilsənin özü isə ləğv edildi. 1873-cü ildən sonra Bakıda Müqəddəs Tanrıdoğuran vəfatı kilsəsinin mövcudluğunu təsdiq edən heç bir məlumat yoxdur.

1874-cü ildə forstadtdakı uçuq-sökük tikililər, keçmiş dəniz kilsəsinin binası istisna olmaqla onların altındakı torpaq sahəsi (donanma həyəti) ilə birlikdə həyətin ona əlavə edilmiş bir hissəsi, lazımsız hesab olunaraq Dənizçilik İdarəsi tərəfindən satışa çıxarıldı.

Donanma həyətinin bir hissəsi olan bu tikililər satıldıqdan sonra kilsə tək başına, yalnız sakinlərin evləri ilə əhatəsində qaldı. Satılan binalar sonradan şəhərin daşınmaz əmlakına çevrildi, sonralar onlarda kilsədən divarla ayrılmış jandarm dəstəsinin kazarmaları yerləşdirildi [11].

***

Uzun illər Bakı karantin-gömrük idarəsinin müdiri olmuş, protoierey Yunitskinin kilsənin görkəmli xadimlərindən hesab etdiyi və özünün 1877-ci il Bakı şəhərinin təsvirində “Bakı Kafedral kilsəsinin danılmaz ruhanisi və keşişi” adlandırdığı Kozma Fyodoroviç Spasski-Avtonomov o dövrdə artıq Hərbi İdarəyə məxsus olan donanma kilsəsini belə xatırlayır:

“Beləliklə, Şamaxı yolunun birinci verst sütunun yanında dayanıb üzümüzü cənub-şərqə çevirsək, qarşımızda dalğalı relyefdə, irili-xırdalı, köhnə və yeni müxtəlif ev massivlərinə yayılmış yeni, müxtəlif rənglərdə və arxitekturada, 725 sajendə (1547 m) eni və 1025 sajen (2187 m) uzunluğu olan bir şəhər görəcəyik. Ərazi əvvəl çökəkliyə düşür və döngənin lap tinində biz sağda pravoslav hərbi kilsəsinin sökük günbəzini görürük...” [12]

Bu təsvirdən görünür ki, artıq 1877-ci ildə kilsə bərbad vəziyyətdə idi və təmirə ehtiyacı var idi.

1880-ci illər. Şamaxinskaya küçəsindən Bakı şəhərinin görünüşü

1873-cü ildən 1890-cı ilə qədər batalyon kilsəsində tam ştatlı keşiş yox idi. 1890-cı ildə batalyon 12-ci Qafqaz ehtiyat (daha sonra Salyan) batalyonuna çevrildikdən sonra onun heyətinə bir keşiş də daxil edildi (Hərbi idarənin 1889-cu il 214 saylı əmri). Bu vəzifəni 15 iyul 1890-cı ildən 1914-cü ilə qədər vəzifədə olan keşiş İoann Vissarionoviç Liadze icra etdi¹³

Batalyon kilsəsində xidmət edən Bakı limanının keşişi Nikolay Mirolyubov yenidən Bayıl burnunda yerləşən Müqəddəs Aleksi Bakı liman kilsəsinə göndərildi.

Tamamilə batalyonun yurisdiksiyasına keçmiş kilsənin daxili təkmilləşdirməyə və təmirə ciddi ehtiyacı var idi.

1891-ci ilin sentyabrında ordu və donanmanın bütün kilsələrinə rəhbərlik edən hərbi və dəniz ruhanilərinin protopresviteri A.A.Jelobovski Qafqaz hərbi dairəsinin kilsələrini yoxlamaq üçün Bakı şəhərinə gəldi. Şəhərə gəldikdən sonra otuz saatlıq dəniz səyahətinə baxmayaraq o, Alekseevsk liman kilsəsini ziyarət etdi, sonra Bayılda onun üçün hazırlanmış mənzildə dincəlməyə getdi.

Ertəsi gün səhər tezdən, saat 6-da Salyan ehtiyat batalyonunun kilsəsinə baxış keçirmək üçün maşınla dörd mil yol getdi. Protopresviterin qeyd etdiyi kimi, kilsə “çox yararsız köhnə binada, həyətdə yerləşirdi. Solğun tikiliyə kilsə qabları da çox uyğun gəlirdi: amma hər şey qaydasında və müvafiq şəkildə təmiz idi. Protopresviter ata keşiş İoann Liadzeyə daha rahat otaqla məşğul olmaq üçün başqa Tanrı məbədi ilə bağlı çalışmasını tövsiyə etdi [13].

Lakin şəhər rəhbərliyinə edilən müraciətə müsbət cavab verilmədi. Hərbi və dəniz ruhanilərinin Protopresviterinin icazəsi ilə 1891-ci ilin noyabrında keçmiş dəniz kilsəsinin binasının bərpasına başlandı və 1892-ci ilin noyabrında başa çatdı. Bütün rəsmlər bədii şəkildə yerinə yetirilmişdi, yeni çar qapıları və qurbangah tikildi və məbədin digər hissələri də dəyişdirildi. Rəsm işləri cənab Emts tərəfindən yerinə yetirildi. Ümumi daxili görünüş çox zərif oldu [10].

1 noyabr  1892-ci ildə Salyan ehtiyat piyada (kadr) batalyonunun (keçmiş 66-cı Bakı quberniya batalyonu) təmir edilmiş kilsəsi təqdis olundu. Liturgiya, dua və su ilə təqdis mərasimində batalyon komandiri, bütün zabitlər və hər bir rotadan iki unter zabit iştirak edirdi.

Noyabrın 8-də, Arxangel Mixailin günündə kilsə öz himayədarlıq bayramını qeyd etdi və həmin gün həmişəki kimi ümumi batalyon paradı təyin olundu [14].

1893-cü ildə keşiş İoann Liadze təmirdən əvvəl və sonra kilsəni belə təsvir edirdi:

“Təmirdən əvvəl: kilsənin binası daşdır, uçuq-sökükdür, uzunluğu [daxili - müəllifin qeydi] 28 arşın (19,9 m) və eni 12 arşın (8,5 m) olub; nə vaxt tikildiyi məlum deyil. Zəng taxta sütunlar üzərində kilsənin yanında binanın yastı damında yerləşdirilib. Kilsədə Müqəddəs Arxangel Mixailin şərəfinə təqdis edilmiş bir taxt var. Kilsədə xüsusi görməli yerlər yoxdur. Xorun saxlanması kilsəyə ildə 600 ruba  başa gəlir. Kilsənin yanında dövlət binasında keşiş üçün otaqlar var. Kilsə kitabxanasında 120-yə qədər müxtəlif adda oxumaq üçün kitablar var. Ona təhkim edilmiş kilsə və torpaq sahələri yoxdur. Təmirdən sonra: kilsə binası daşdır, Bakının mərkəzində yerləşir, taxta günbəzlidir. Daxili uzunluğu 29 arşın (20,6 m), eni 12 arşın (8,5 m). Kilsədə Müqəddəs Arxangel Mixailin şərəfinə təqdis edilmiş bir taxt var. Taxta ikonostas dəyişdirilmiş və rəsm 1892-ci ildə yenilənmişdir [15].

Daha sonra kilsənin damı dəmirlə örtülmüşdür.

1893-cü ildə Salyan ehtiyat (kadr) batalyonu yenidən Salyan ehtiyat (kadr) alayına çevrildi və batalyon kilsəsi alay kilsəsi oldu. Kilsənin dindarları bunlar idi: Bakıda yerləşən Salyan ehtiyat alayının məmurları, o cümlədən Bakı jandarm idarəsinin, yerli xəstəxananın, rayon hərbi komandirinin idarəsinin rütbəliləri və şəhər əhalisindən olan dindarlar.

1894-cü ildə Salyan ehtiyat alayının kilsəsində (keçmiş donanma kilsəsi) əvvəllər Bayıldakı liman kilsəsində xidmət etmiş regentin rəhbərliyi ilə “Müzəffərlər” progimnaziyasının tələbələrindən (o vaxt yaxınlıqda yerləşirdi, Balaxanı və Vorontsovskaya küçələrinin tinində - Basin / Füzuli və M. Əzizbəyov / İ. Səfərli, indiki "Beşmərtabə" məhəlləsi olan yerdə), təlim alay komandasının uşaq musiqiçiləri və yerli müəssisələrin məmurlarından ibarət  yeni kilsə xoru təşkil edildi [16].

1899-cu ildə əlahəzrət İmperatorun sərəncamı ilə Salyan ehtiyat alayının adı dəyişdirilərək 262-ci Salyan ehtiyat piyada alayı, müqəddəs Arxangel Mixail kilsəsi isə (köhnə donanma kilsəsi)  262-ci Salyan ehtiyat piyada alay kilsəsi adlandırıldı. 1910-cu ildə alay Əlahəzrət İmperatorun varisi vəliəhd Alekseyin 206-cı Salyan piyada alayı adlandırıldı.

1899-cu ildə alay Xəzər donanmasının gəmiləri üçün xüsusi desant Xəzər dəniz batalyonunun 1805-ci ildən təşkil edildiyi hesab edildiyinə görə 1905-ci ildə yaranmasının yüz illiyini qeyd etməyə hazırlaşmağa başladı. Bu münasibətlə alayın zabitlərindən biri tərəfindən tarixçəsi tərtib edildi, alay komandiri polkovnik Mamvriyski tərəfindən şəhər merinə təqdim edildi. O, müşayiət məktubunda Spasskaya küçəsində (indiki Zərqərpalan küçəsi) jandarm məmurlarının yaşadığı alay (köhnə donanma) kilsəsinə bitişik tikililəri və onların altında olan torpaqları alayın öz vəsaiti, habelə xəzinədən ayrılan vəsait və ianələrin hesabına bu tikililəri söküb kilsənin qarşısında meydança qurması, 1905-ci ildə baş tutacaq yüzilliyinə butada uyğun və kifayət qədər kilsə inşa etməsi üçün pulsuz olaraq alaya verilməsi barədə ərizəsini Salyan alayının xidmətlərinə əsaslanaraq şəhər dumasına məruzə etməyi xahiş edirdi. Mövcud alay kilsəsi digər narahatlıqlarla yanaşı, təkcə şəhər dindarları üçün deyil, həm də alayın özü üçün yeri çox az idi [17]. Salyan alayının komandirinin vəsatəti təmin edilmədi.

Bundan təxminən 10 il sonra Şamaxinkanın kənarında, hərbi idarənin şəhərdən aldığı torpaq sahəsində Salyan alayı üçün əvvəllər şəhərin müxtəlif yerlərində - qalada, quberniya idarəsindən bir qədər aralıda - Qubernskaya və Yuxarı Təzəpir küçələrinin (indiki Nizami və N.Aşurbəyova küçələri) kəsişməsində, həmçinin Bayılda və Çəmbərəkənddə kazarmalarda məskunlaşan yeni hərbi şəhərciyin tikintisinə başlanıldı.

Yeni Salyan kazarmasının tikintisi 1909-cu ildə başa çatdırılmış, elə həmin vaxtda da Arxangel Mixailin şərəfinə təqdis olunmuş yeni alay məbədinin tikintisi başa çatdırılmışdır. Köhnə alay, keçmiş donanma kilsəsi bu məbədə təhkim olundu. Onun yanında keşiş üçün dövlət hesabına mənzil var idi. Ştat üzrə Salyan alayına bir keşiş nəzərdə tutulmuşdu, buna görə də İoann Liadze Salyan kazarmasında yeni alay kilsəsində xidmət edirdi. Köhnə alay kilsəsində 1909-cu ildən sonra ibadətləri şəhər məktəblərinin hüquq müəllimi ata Aleksandr Levintsov (1911), daha sonra isə keşiş Vasili Xidaşeli (1913) yerinə yetirirdi [18]. 1919-1920 P. Davidov köhnə donanma Arxangel Mixail kilsəsinin keşişi idi [19]. Daha sonra 1923-cü ilə qədər bu kilsənin keşişi Sergey Qorodtsev - gələcək Novosibirsk və Barnaul mitropoliti Varfolomey [20] (əvvəlcə Yelisavetpoldan Bakıya - indiki Gəncəyə köçürüldükdən sonra 1920-ci ildə Aleksandr Nevski kafedral kilsəsinin, sonra isə köhnə donanma Arxangel Mixail kilsəsinin keşişi təyin edilib) olub.

***

1936-cı ildə kilsə bağlandı və orada yataqxana yerləşdirildi. Yalnız İkinci Dünya Müharibəsi başa çatdıqdan sonra faşizm üzərində qələbədə dinin rolunu qiymətləndirən Sovet hökuməti Pravoslav Kilsəsinin binasını geri qaytardı. 1946-cı ildə məbəd yenidən ibadət üçün açıldı və bir daha bağlanmadı.

1966-cı ildə Milad bayramında kilsədə yanğın baş verdi. Arxpriest İoann Kolodiy (həmin illərdə Bakıda Arxangel Mixail kilsəsində keşiş işləmiş Novosibirsk yeparxiyasının ruhanisi,) xatırlayır ki, təmir üçün Moskvaya getməli olmuş, orada seminariyada sinif yoldaşı yepiskop Germogen (Orexov) ilə görüşmüşdü. Ruhani Germogenin uşaqlığı və gəncliyi Bakıda keçmişdi, donanma Arxangel Mixail kilsəsi onun yaxşı yadında və buna görə də yanmış kilsə ruhaniyyətinin və dindarlarının kədərində fəal iştirak etdi. Keşiş ata İohannın o illərdə Tallin və Estoniya arxiyepiskopu, Moskva Patriarxlığının administratoru olmuş gələcək Müqəddəs Patriarx II Aleksi ilə görüşünü təşkil edə bildi. Arxiyepiskop Aleksinin köməkliyi ilə Moskvanın və Bütün Rusiyanın Patriarxı I Aleksinin xeyir-duası ilə bağlanmış və sökülən Moskva kilsələrindən birinin köhnə ikonostası və tikinti materialları Bakı donanma Arxangel Mixail kilsəsinə verildi.

Yanğından sonra

Arxangel Mixail kilsəsinin ikonostası

Uzun illər sonra, 25 may 2001-ci ildə Azərbaycana ilk iyerarxik səfəri zamanı Moskva və Bütün Rusiyanın Müqəddəs Patriarxı II Aleksi bərpasına kömək göstərdiyi Müqəddəs Arxangel Mixail kilsəsini ziyarət etdi və orada dua etdi.

2006-cı ildə Bakı və Xəzəryanı yepiskopu Aleksandrın (İşeinin) xeyir-duası ilə kilsənin aşağı mərtəbəsində Bakının himayədarı olan müqəddəs Həvari Varfolomeyə həsr edilmiş ibadətgahı qurulub. 

Arxangel Mixail kilsəsinin müqəddəs Varfolomey ibadətgahı

Arxangel Mixail kilsəsi müxtəlif illərdə

2020-2021-ci illərdə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin Sərəncamı ilə Arxangel Mixail kilsə kompleksi tamamilə yenidən qurulub və bərpa edilib.

 

Ədəbiyyat:

1. HDDRDA. Fond 283. Siyahı 1. Qovluq 5740. Vərəq 1-1. - Ordunun və donanmanın baş keşişi, protoierey V. Kutneviçin Dəniz Nazirliyinin Təftiş Şöbəsinə dəniz məmurlarının himayəsi ilə tikilmiş Müqəddəs Məryəmin vəfatı kilsəsini Sara adasından Bakıya köçürülməsi xahişinin əks olunduğu müraciəti. 18 avqust 1844-cü il

2. HDDRDA. Fond 1127. Siyahı 1. Qovluq 87. Vərəq 1-1, 17. 1869-cu il üçün Xəzər donanmasının ruhaniyyətinə tabe olan kilsə və din xadimləri  haqqında məlumat.

3. RDTA. Fond 806, Siyahı 3, Qovluq 6076, Vərəq 48, 49-50. 45-ci donanma ekipajının ruhanisi, keşiş Kudryaşovun ordu və donanmaların baş keşişi, protoierey V.İ. Kutneviçə 30 avqust 1847-ci il tarixli raportu.

4. Dəniz məcmuəsi. XXIV cild. № 10. avqust. S-Pb. 1856. - Bakı şəhərinin və onun buxtasının təsviri. Leytenant Filippov. - səh 150.

5. RDHTA. Fond 349. Siyahı 3. Qovluq 3479. - Bakı qalasının forştatla və şəhərətrafı ərazisi ilə 2 ½ verstdən 3 verstədək əks eskarpdan aralıda baş planı. 1854-cü ildə menzula vasitəsilə naturadan çəkilmişdir

6. “Qafqaz” qəzeti, 1850. № 85.

7. A.İ. Yunitski. Bakı quberniyasında kilsə və prixodların tarixi (1815-1905). - Bakı hüquq müəllimləri qardaşlığının nəşri. Bakı. 1906 - səh. 39.

8. “Qafqaz” qəzeti, 1858. № 32; № 38; № 39; A.İ. Yunitski, həmin əsər, səh. 18.

9. Koltunov S.P. 206-cı Salyan Piyada Alayı.    
https://www.ourbaku.com/index.php/206-й_пехотный_Сальянский_полк

10. «Kaspi» qəzeti, 1892. №231 - Kilsə bayramı; RDTA Fond 806, Siyahı 7. Qovluq 374. Vərəq 1-4. 262-ci Salyan ehtiyat piyada alay kilsəsi haqqında 1904-cü ilə dair məlumat; Həmin mənbə Fond 806. Siyahı 16. Qovluq 1961. Vərəq 72-76. - Pavel Puzanov, yerli Petrovsk komandasının keşişi; S-Pb-ın MDTA Fond 18, Siyahı 19, Qovluq 86, Vərəq 46. Bakı liman kilsəsinin 1887-ci il üçün metrik kitabı

11. «Qafqaz» qəzeti, 1874. № 72.

12. «Bakı xəbərləri» qəzeti, 1877. № 82. - K.F. Spasski-Avtonomov 1847-ci ildən 1877-ci ilə qədər Bakı şəhərinin tarixi eskizi.

13. Peyk. Hərbi və dəniz ruhanilərinin protopresviteri A.A. Jelobovski 1891-ci ildə Qafqaz Hərbi Dairəsinin kilsələrinə baxış keçirmək üçün səyahəti. - Sankt-Peterburq: Mətbəə “İncəsənət jurnalı”, 1892. – səh. 54.

14. “Kaspi” qəzeti. 1892, № 235. - Məbədin təqdis edilməsi.

15. RDTA Fond 806, Siyahı 7, Qovluq 340, Vərəq 1-2. Salyan ehtiyat alayının kilsəsi haqqında 1893-cü il üçün məlumat; Eyni mənbə: Fond 806, Siyahı 7, Qovluq 333. Vərəq 1-3. Salyan ehtiyat piyada alayının kilsəsi haqqında 1894-cü il üçün məlumat.

16. “Kaspi” qəzeti. 1894, № 21.

17. “Kaspi” qəzeti. 1899, № 209.

18. RDTA Fond 806, Siyahı 9. Qovluq 43, Vərəq 1-4. - 206-cı Salyan motoatıcı alayının kilsəsi haqqında 1911-ci il üçün məlumat; Həmin mənbə: Fond 806, Siyahı 11, Qovluq 260, Vərəq 1-8. - Əlahəzrət İmperatorun  varisi vəliəhdin 206-cı Salyan piyada alayı kilsəsi haqqında 1913-cü il üçün məlumat.

19. Azərbaycan Respublikasının 1920-ci il üçün türk və rus dillərində ünvan-təqvimi. - Bakı. 1920 - Ruhanilər, səh 47.

20. Protoierey Vitali Boçkarev, Yevgeni Şabunin. Ata Sergiy Gorodtsev Tiflisi niyə tərk etdi.    
http://www.orthedu.ru/nskeparh/mitr_varfolom/iz_tiflisa/1.htm

 

---

 

[1] Sari və ya Sarı kimi də işlənib, indi - Sara yarımadası.

[2] Forştadt - qaladan kənarda yaşayış məntəqəsi, şəhərətrafı.

[3] Bundan sonra tarixlər ilkin sənədlərdə - hesabatlarda, bəyanatlarda, nəşrlərdə, ədəbiyyatda və s.-də Rusiya İmperiyasında qüvvədə olan köhnə üsluba (Yuli təqviminə) görə yazıldığı kimi göstərilir. Yeni üsluba görə (Qriqori təqvimi) tarixi əldə etmək üçün 19-cu əsrə aid olan tarixə 12 gün, 20-ci əsrin tarixinə isə 13 gün əlavə etmək lazımdır. Julian təqvimindən Qriqorian təqviminə keçid 1918-ci ildə Sovet Rusiyasında baş verdi.

[4] Filippov Nikolay Makaroviç - İmperator Rus Coğrafiya Cəmiyyətinin üzvü, Xəzər dənizinin tədqiqatçısı, dənizçilik mövzusunda bir çox kitabların müəllifi. 1-ci dərəcəli kapitan rütbəsi ilə təqaüdə çıxdıqdan sonra Bakıda Hərbi Dənizçilik siniflərinin rəisi olub.

[5] Xəzər ərazisində qoşun komandanı, general-leytenant, general-adyutant knyaz Moisey Zaxariyeviç Arqutinski-Dolqorukov

[6] O zaman 9 saylı gürcü sıra batalyonu Bakı qalasında qarnizon batalyonu idi. 1868-ci ildə ləğv edilmiş və onun yerinə Lənkərandan 21 saylı Qafqaz sıra batalyonu köçürülmüşdür.

[7] Söhbət Şirvanşahlar sarayından gedir.

[8] Gürcüstan Ekzarxı, mitropolit  İsidor artıq Kiyev və Qalisiya mitropoliti olmaq üçün yeni təyinat almışdı, lakin Kiyevə getməzdən əvvəl orada tikilmiş yeni kilsələri təqdis etmək üçün Bakı və Şamaxıya getdi.

[9] Bakı o zaman Şamaxı quberniyasının qəza şəhəri idi.

[10] Həmin illərdə küçənin hələ adı yox idi, burada yerləşən bazara görə belə adlandırılmışdır. Sonradan bu ad xüsusi bir ad oldu - küçənin adı: Bazarnaya küçəsi, sovet dövründə Hüsü Hacıyev küçəsi, indi Azərbaycan prospekti.

[11] Bakıda liman yaradıldıqdan sonra kilsə öz statusunu göstərmək üçün liman kilsəsi adını aldı və bütün rəsmi sənədlərdə bu şəkildə göstərildi.

[12] 1874-cü ildə 66-cı Bakı quberniya batalyonunun adı dəyişdirilərək yerli Bakı batalyonu, 1889-cu ildə 12-ci Qafqaz ehtiyat piyada (kadr) batalyonu, 1891-ci ildə yenidən Salyan ehtiyat piyada (kadr) batalyonu adlandırıldı, 1893-cü ildə Salyan ehtiyat piyada (kadr) alayına çevrildi.

[13] Protopresviter Q.İ. Şavelskinin sərəncamı ilə. 18 dekabr 1913-cü ildə keşiş İoann Liadze Tiflisdə yerləşən 4-cü Qafqaz atıcı alayına təyin edildi. Köçürmə 1914-cü ilin əvvəlində baş tutdu.

 

Müəllif: S. Koltunov