Bakı qalasındaki (İçəri Şəhərdəki) Müqəddəs Möcüzəli Nikolay baş kilsəsi

1858 il - 1930 il [1]

1815-ci ilə qədər Bakıda səyyar ordu kilsəsindən başqa daimi kilsə yox idi. Elə həmin il qaladakı “Qaranlıq cərgələr” adlanan yerdəki məscidlərdən biri pravoslav kilsəsinə çevrildi. Bu məscid bərbad vəziyyətdə idi və o vaxta qədər bir neçə il həbsxana kamerası, sonra isə hərbi “ərzaq mağazası” (anbar) kimi fəaliyyət göstərmişdi. Məhz bu bina 1815-ci ildə Möcüzəli Miro-Likiysk (İlkin) Nikolayın adına pravoslav kilsəsi kimi yenidən tikilmişdir. Bu kilsə kiçik və əlverişsiz idi və tezliklə yeni bir pravoslav kilsəsinin tikintisi ilə bağlı məsələ yarandı.

İmperator I Aleksandr könüllü ianələr hesabına Bakıda pravoslav və hakim dinə layiq xristian kilsəsi tikmək arzusunda olduğunu bildirmiş və bunun üçün şəxsən 1000 gümüş rubl bağışladı. Bu tanrıya xoş gedən işin toplanması iki çarlıq dövründə (I Aleksandr və I Nikolay) Gürcüstan ekzarxlarının [2] [3] nəzarəti altında davam etdi.

29 iyun 1821-ci ildə Bakıda yeni kilsə tikmək üçün komitə yaradıldı, onun sədri Bakı komendantı polkovnik Məlikov idi.

İlkin olaraq komitə yerli sakinlərin birindən kilsə tikintisi üçün böyük ərazinin alınması məsələsini qaldırdı. Amma onlar komitənin jurnallarından birinin yazdığı kimi, yer üçün “qeyri- məhdud məbləğdə pul” tələb ediblər. Bundan sonra komitə Mühəndislik İdarəsinin tabeliyində olan və o zaman xarabalıqdan başqa bir şey olmayan Şah Sarayında (Şirvanşahlar Sarayı) dayandı.

Bakı sarayının cənub-şərq tərəfdən görünüşü. 1840-cı illər

Lakin komitə sarayın hələ də dayandığı yerdən istifadə edə bilməyib. 25 fevral 1822-ci ildə Gürcüstanın arxiyepiskopu və ekzarxı zati - aliləri İona bu münasibətlə komitəyə bildirir ki, “Gürcüstanın baş komandanı Aleksey Petroviç Ermolov ona demişdir: yuxarıda adı çəkilən şah sarayı, xüsusilə tutduğu geniş yeri dövlət qurumları üçün lazımdır”. Eyni zamanda, Gürcüstandakı baş komandanın əmri ilə yeni Bakı komendantı polkovnik Afanasyevə tapşırıldı ki, həmin vaxta qədər top mərmiləri yığılmış Şah sarayının yaxınlığındakı iki məscidə baxış keçirsin və onlardan biri pravoslav kilsəsinə çevirsin. Lakin bu məscidlərin, hərbi mühəndis Truzson tərəfindən aparılan araşdırmaya görə, bunun üçün tamamilə yararsız olduğu ortaya çıxdı.

Bu vaxt yeni kilsənin tikintisi üçün dövlət vəsaitindən 8000 rubl ayrıldı. Bakının qala hissəsində [4] kilsə tikmək üçün azad və münasib yer tapılmadığına görə Qafqazın ruhani və dünyəvi hakimiyyətləri komitəyə “mövcud vəsaitdən hazırda Bakıda fəaliyyət göstərən kilsəni dəstəkləmək üçün istifadə etmək” göstərişi verməklə kifayətləndilər.

Yalnız 1831-ci ilin yanvarında şəhərin pravoslav əhalisi yenidən Bakı qalasının komendantı podpolkovnik Kolomiytsev vasitəsilə Gürcüstan Ekzarxı Mitropolit möhtərəm İona müraciət edərək, “indi Bakı şəhərində Müqəddəs Möcüzəli Nikolay adına yeni daş kilsə tikməyə başlamağı xahiş etdilər”.

Bakı qalasının mühəndis dəstəsinin komandiri mühəndis podpolkovnik İsayev tərəfindən tərtib edilmiş yeni kilsənin planı, fasadı və smetası baxılmaq üçün Tiflisdəki Gürcüstan Ekzarxı Mitropolit İona göndərilir və şəxsən onun tərəfindən yoxlanılır. Kilsənin tikintisi üçün smeta 26.291 rubl 22 ½ qəpik müəyyən edilmişdir. Bundan sonra layihə və smeta Qafqazda baş komandan səlahiyyətlərini icra edən general-leytenant N.P. Pankratyevin mülahizəsinə əsasən, mitropolit tərəfindən “xəzinədən məbədin tikintisi üçün göstərilən məbləğ verilsin” təklifi ilə təqdim edildi. Bu münasibətlə general-leytenant Pankratyev belə cavab verdi: “Mən bu vasitə ilə Bakıda yeni kilsə tikməyə başlamağı əlverişsiz hesab edirəm”.

Belə bir kədərli xəbəri alan Zati-aliləri İona bu dəfə Bakıda yeni kilsənin tikintisi ilə bağlı işi belə yekunlaşdırdı – “toplama və kolleksiya üçün Bakı keşişi Nikifor Boqomolov və kilsə starostası Pisarevskinin adına “Bakıda Möcüzəli Müqəddəs Nikolayın adına yeni daş kilsənin tikintisi üçün lazımi kapitalın toplanması üçün” kitab verildi. Məbəd üçün ianələrin toplanması çox uğurlu oldu: bir il ərzində 1500 rubl toplandı. 5 mart 1831-ci ildə mitropolit İona bu mövzuda çalışqan və faydalı işinə görə keşiş Boqomolova arxipastor təşəkkürünü bildirdi.

Bu arada vaxt gedirdi və elə görünürdü ki, Bakıda yeni məbədin tikilməsi məsələsi tamam unudulub. Yalnız 1850-ci ildə Gürcüstanın möhtərəm ekzarxı arxiyepiskop İsidor ilk Bakı kilsəsinin keşişi Aleksapolskiyə yazdı: “Bakıda yeni kilsənin tikilməsi təklifi ilə bağlı işin gedişi haqqında ona məlumat versin”. Bu yazışmalardan belə nəticə çıxır ki, Bakıda yeni kilsə tikmək məsələsi hələ 1820-ci ildə yaranıb. Bundan əlavə, Gürcüstan Ekzarxının 19 iyun 1822-ci il tarixli 640 nömrəli göstərişindən mitropolit İonanın tikinti komitəsinə ünvanladığı göstərişdən aydın idi ki, Gürcüstanda qubernator, general leytenant Velyaminov 23 noyabr 1820-ci ildə Gürcüstanın möhtərəm ekzarxı Teofilakta “İmperator Aleksandr Pavloviçin Bakıda kilsənin tikintisi üçün 1000 rubl ianə bağışladığını” bildirdi. Lakin hökmdarın belə iradəsinə baxmayaraq Bakıda kilsə tikilməsi ilə bağlı yazışmalar 30 il davam etdi və heç bir nəticə vermədi. İş, nəhayət, 1845-ci ildə Qafqaz qubernatoru knyaz Vorontsovun “Bakıda yeni kilsənin tikintisinə razılığını bildirməməsi” ilə yekunlaşdı. Buna səbəb kimi “Bakıda yeni kilsəyə xüsusi ehtiyac yoxdur, çünki hazırda Bakıda iki kilsə var: biri hərbi idarə [5], digəri isə donanma kilsəsi”.

Buna baxmayaraq, 1850-ci ildə möhtərəm İsidor Bakıda yeni şəhər kilsəsinin tikilməsi məsələsini yenidən gündəmə gətirdi, bu mövzu üçün kilsə məbləği artıq kifayət idi; və Qafqaz qubernatoru ilə razılaşaraq yeni tikinti komitəsini təsdiqlədi, onun tərkibinə uyezd baş kollegiyasının üzvü Yeqor Trofimoviç Palaşkovski, Bakı məktəbinin rəhbəri vəzifəsini icra edən (məktəbin direktoru - KSP qeydi), kollegiya asessoru Stepan İvanoviç Qorodenski və keşiş Dmitri Aleksapolski daxil oldu.

Dumskaya meydanından Şamaxı qapıları və Nikolay Kafedralının görünüşü. 1890-cı il

Komitənin ilk işi məbədin tikintisi üçün yer seçmək idi. Komitəyə Şamaxı qala qapılarının arxasında, forştadtın yaxınlığında, esplanadada kilsə tikmək tövsiyə olundu. Kilsə hər tərəfdən hasarlanmalı idi. Hakimiyyət burada həvəslə kilsə üçün yer ayırır (sonralar bu yer Hacı Baba Aşumova verildi və onun həmin yerdə tikdirdiyi evdə iyirmi beş ilə yaxın Bakı Şəhər Duması və İdarəsi yerləşdi, indi isə - Sabir bağı).

Bakı. Qaladakı Nikolay Kafedral kilsəsi, Şamaxı darvazalarının yaxınlığında (Qoşa qala qapısı). ~ 1918. İndi onun yerində Bakı HES binasıdır.

Amma yeni tikinti komitəsi qərara gəldi ki, qalanın içərisində, Şamaxı darvazası yaxınlığında, qarovulxananın yanında kilsə tikmək daha əlverişlidir. O vaxt həmin yerdə hamam və bir neçə kiçik ev var idi.

Məbədin Gürcü-Bizans üslubunda layihəsi (Tiflis Sion Kafedralı formasında) Tiflis quberniyasının memarı Belıy tərəfindən tərtib edilmişdir. Zəng qülləsi eyni üslubda, bir xaçı var idi. Kafedrala birbaşa bitişik idi. Məbədin daxili sahəsi əvvəlcə Belıy tərəfindən 22 kvadrat sajen - 220 nəfərlik layihələşdirilmişdi, lakin komitənin tələbi ilə 400-ə qədər ibadət edəni qəbul etmək üçün 40 kv. sajenə qədər artırıldı.

Məbədin təməl daşının qoyulması mərasimi 18 mart 1850-ci ildə baş tutdu. Bünövrənin əsas daşında oyuq açıldı və orada təməlin qoyulduğu il, ay və tarixi göstərən qızıl suyuna salınmış gümüş lövhə qoyulub. Buraya 1850-ci ilə aid gümüş rubllar və bir neçə başqa gümüş sikkələr də qoyuldu.

Məbədin tikintisi müqavilə əsasında Trapezontdan (Trabzon) olan yunan podratçılar - Semyon Gitera və Xarlampi Palistov tərəfindən həyata keçirilib. Komitə kilsənin tikintisi zamanı texniki işçinin olmamasından istifadə edərək özbaşına layihədən xeyli kənara çıxdı – daxili dirəklər (sütunlar) nazikləşdirildi, iki pilləli dizayn edilmiş zəng qülləsi üç pilləli oldu. Nəticədə günbəz qoyulan zaman məbəddə xeyli çatlar əmələ gəldi. Bunu nəzərə alaraq, Gürcüstan Ekzarxının 13 sentyabr 1852-ci il tarixli 2231 saylı fərmanı ilə Bakı məbədinin tikintisi dayandırıldı. Kilsənin tikintisini yalnız 1856-cı ildə mütəxəssislər tərəfindən yoxlandıqdan sonra başa çatdırmağa icazə verildi. Yarımçıq tikili Şamaxı quberniyasının memarı Kambiaccio, Tiflis quberniyasının memarı Belıy və Bakı mühəndis dəstəsinin iş icraçısı, sahə mühəndisi leytenant Nellinger ibarət komissiya tərəfindən yoxlandı. Adı çəkilən komissiya 17 oktyabr 1856-cı il tarixli göstərişi ilə günbəzin daş plitələrlə örtülməsini ləğv etdi. Əvəzində günbəzin üzərinə taxta dirəklərlə düzüldü və dəmirlə örtüldü.

Kilsənin bütün tikintisi 14 436 rubl 14 qəpiyə başa gəldi, ikonostas istisna olmaqla – o, köhnə kilsədən yeni tikilmiş kilsə üçün götürülmüş, rəsm və oymalarla tamamlanmışdı. Qolqofanın təsviri ilə bəzənmiş bu dörd pilləli taxta ikonostas 1853-cü ildə Həştərxan kazak ordusunun uryadniki Matvey Qriqoryev Lanin tərəfindən 750 gümüş rubla hazırlanmışdı.

Kilsə 28 oktyabr 1857-ci ildə tamamlandı. Lakin məbədin təntənəli təqdis mərasimi yalnız 1858-ci il mayın 4-də Zaqafqaziya ekzarxlığının ucqar hüdudlarından biri olan, əbədi vidalaşdığı Bakıya xüsusi səfər etmiş Gürcüstan ekzarxı Həzrəti İsidor tərəfindən həyata keçirildi [6].

“Ölkəmizin hökmdarının səfəri tarixi bir dövrdür, çünki burada nəinki mitropolitlər, hətta pravoslav yepiskopları belə görülməyib. Şübhə yoxdur ki, Vladıkanın müsəlman əhalisi arasından keçməsi yerli əhalidə güclü təəssürat yaradıb...

Mayın 1-ə ciddi rus-şərq üslubunda, yonma daşdan, qalanın ən yaxşı yerində tikilmiş kilsənin içərisi alebaster suvaqla və ağ əhənglə qar kimi ağ paltarlara bənzər şəkildə bəzədilib. Gümüş cübbələri və qızıl tacları  olan yerli ikonalarla qismən yeni, qismən təzələnmiş qızıl suyuna salınmış İkonostas bu ağ fonda bərq vururdu: pravoslav xristianların ürəkləri Tanrı məbədinin gözəlliyinə tamaşa edərkən təsəlli tapırdı; bizim həmvətənlərimiz olan müsəlmanlar özü rus məscidinin əzəmətini seyr etmək və ondan danışmaq üçün dəstə-dəstə gəlirdilər”, – hadisənin şahidi və iştirakçısı, Bakı karantin və gömrük idarəsinin müdiri, dövlət müşaviri Kozma Fedoroviç Spasski – Avtonomov həmin əlamətdar hadisəni, Gürcüstan Ekzarxının gəlişini gözləyərkən təəssüratlarını belə təsvir edir.

Vladıka mayın 3-də səhər saat 11 radələrində Şamaxıdan Bakıya gəldi. Onu Şamaxı hərbi qubernatoru, general-leytenant knyaz Tarxan - Muravov müşayiət edirdi. Bazarnaya küçəsi ilə şəhərin girişində (Sovet dövründə - Hüsü Hacıyev küçəsi, indi - Azərbaycan prospekti) Donanma kilsəsində 9-cu sıra batalyonunun qoşunları [7].

möhtərəm mitropolit İsidoru paradla qarşıladı. Burada mülki və hərbi şəhər hakimiyyətləri özlərini vladıkaya təqdim etdilər. Kilsənin özündə xaç və müqəddəs su ilə Donanma Kilsəsinin keşişi Aleksandr Preobrajenski və Bakı Kilsəsinin keşişi Dmitri Aleksapolski ata Mitropolitlə görüşdülər. Dəniz kilsəsindən Vladıka qalaya (İçərişəhər) tacir Mirzəyevin varlı evində ona ayrılmış mənzilə getdi. Zati-aliləri ilə birlikdə iqumen Qabriel, protoierey İmladziev, Şamaxı keşişi Dimitri Zotikov, iki dyakon və bir ifaçı xoru gəlmişdi.

Axşam duası saat 6-da başladı. İbadəti keşiş Aleksapolski yerinə yetirirdi. Bazar günü, mayın 4-də səhər saat 7-də su təqdisi oxundu. Saat 9-da məbədin təqdis edilməsi və liturgiyanın yerinə yetirilməsi üçün zəng çalındı. Məbədin təqdis edilməsindən sonra Mitropolit İsidor belə bir mətnli moizə elədi: “Rəbb Davuda - atama dedi: ürəyinə baxsan da, adıma məbəd tikmək üçün istəsən, qəlbində olduğu kimi yaxşılıq etdin”. Mayın 5-də səhər saat 7-də Ekzarxın iştirakı ilə keşişi Aleksapolski kafedralda liturgiya icra etdi. Səhər saat 10 radələrində Əlahəzrət mitropolit İsidor Bakıdan Şamaxıya, oradan da Tiflisə yola düşdü.

Xaç şəklində tikilmiş Nikolay Kafedral kilsəsinin iki taxtı var idi. Əsas taxt möcüzəli müqəddəs Nikolayın adına tikilmişdir, yan tikilidəki taxt isə Ən Müqəddəs Məryəmin Şəfaətinə həsr olunmuşdu. Sonuncu 1887-ci ildə şəxsi ianələrlə tikilmişdi. 1870-ci ildə qubernator general-leytenant Kolyubakinin təklifi ilə kafedral gözəl dəmir hasarla əhatə olundu. Kafedralın həyəti asfaltla  örtülmüşdü.

General Kolyubakinin cənazəsi Nikolay Kafedral kilsəsində dəfn edildi - 1872-ci il yanvarın 18-dən 19-na keçən gecə vəfat etmiş mərhum Bakı hərbi qubernatorunun cəsədi mərhumun dul qalmış xanımının xahişi ilə şəhər qəbiristanlığından kafedrala köçürüldü və 5 aprel 1875-ci ildə orada dəfn edildi.

Hündürlüyünün təxminən 45 metr olmasına baxmayaraq Kafedral möhtəşəm təəssürat yaratmadı, çünki hər tərəfdən qala divarları və sakinlərin böyük, hündür evləri ilə əhatə olunmuşdu.

Kafedralın mehrabı şimala tərəf idi. 3 giriş qapısı var idi. Biri girişdən məbədə aparırdı; digər ikisi şərq və cənub tərəfdə qurulmuşdu. Son ikisinə 1887-ci ildə protoierey A. Yunitski tərəfindən eyvanlar əlavə edilmiş və həmin il zəng qülləsinin altındakı girişdə şüşə qapılar quraşdırılmışdı. Bakı Kafedralının zəng qülləsində 5 zəng var idi.

29 iyun 1887-ci ildə Bakı Kafedral kilsəsində yan taxtın Ən Müqəddəs Məryəmin Şəfaəti adına təqdis edilməsi sadə şəkildə qeyd olundu. Gürcüstan Ekzarxı Həzrət Pavelin xeyir-duası ilə bu mərasimi Bakı qubernatoru, general-mayor Baron Qubş-von-Qrostal və digər fəxri şəxslərin iştirakı ilə möhtərəm Keşiş Yunitski həyata keçirdi.

Yandan tikilmiş iki pilləli ikonostas qoz ağacından oyulmuşdu. Dülgərlik işləri Bakıda ən yaxşı alman emalatxanası “Meyer” tərəfindən yerinə yetirilmişdir. Bu ikonostas üçün ikonalar məhkəmə müşaviri V.A. Başkirov tərəfindən ehsan olunmuşdu. 1888-ci ildə yandan tikilmə kilsələr başa çatdıqdan sonra kafedral 500 nəfəri qəbul etməyə başladı.

1903-cü ildə Nikolay Kafedral kilsəsindəki taxta ikonostas daşla əvəz edildi. Onun tikintisi 3000 rubla başa gəldi. İkonostas memar Marçenko tərəfindən hazırlanmışdı.

---

Xronikalar.

1886-cı ilin sentyabrında Nikolay Kafedralında İkonostasın təmiri ilə bağlı iş başladı. Demək olar ki, pulsuz olan bu işi Bakı real məktəbinin rəsm müəllimi cənab Rufin öz üzərinə götürdü. İkonostasın sütunları qızıl suyuna salınmışdı örtülmüşdü, bunun üçün kafedral tərəfindən 600 rubl ayrılmışdı. Ancaq sonra təkcə İkonostası deyil, kafedralın bütün daxili hissəsini təmir etmək qərara alındı. Bu təmirə 3000 rubldan çox pul xərcləndi.

Qauptvaxtdan Müqəddəs Nikolay Kafedralının görünüşü. 1887-ci ilə qədər

1887-ci ilin fevralında yandan tikilmə mehrabın tikintisinə başlandı. İkonostasın planı və fasadı kafedralın keşişi Yunitski Gürcüstan Ekzarxının təsdiqinə təqdim edilib. Bu işdə Bakı Neft Cəmiyyətinin sərəncamçı direktoru V.A.Başkirov yaxından iştirak edib.

29 iyun 1887-ci ildə Bakı Nikolay Kafedralında yandan tikilmə mehrabın təqdis mərasimi keçirilib. Xidmət səhər saat 8-də başlayıb.

1888-ci ilin martında Gürcüstan Ekzarxı möhtərəm Palladinin icazəsi ilə Nikolay Kafedralında genişləndirmə işlərinə başlandı, çünki məbəd bütün ibadətçiləri qəbul etmədi və onların əhəmiyyətli bir hissəsi kilsədə liturgiyaya açıq havada, bəzən çamurda və yağışda qulaq asmalı oldu. Yeni tikilmiş yan mehrablar 100-ə yaxın zəvvarın yerləşdirilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdu.

Kafedralın altında bünövrə qoyularkən Xan sarayına (Şirvanşahlar) aparan yeraltı qalereya aşkar edildi. Heç kim qalereyanı araşdırmağa cəsarət etmədi. Qalereyanın tapılmasında iştirak edən qoca azərbaycanlı əmin etdi ki, burada vaxtilə keçmiş xanların dəstəmaz aldığı hamam olub.

1895-ci ildə Bakı Nikolay Kafedralının binasında kilsə - prixod məktəbi (3-cü kilsə məktəbi) açıldı. Şəriət müəllimi Kafedralın keşişi Aleksandriyski təyin edildi.

1895-ci ilin noyabrında Nikolay Kafedralında bütün İkonostasdakı ikonaların yenilənməsi üzrə işlər tamamlandı, onlar Moskva rəssamlıq, memarlıq və heykəltəraşlıq məktəbinin keçmiş tələbəsi Mixailov tərəfindən yerinə yetirildi.

1895-ci ilin dekabrında xidmət müddəti başa çatdığına görə çıxmış V.N.Qladırevskinin yerinə noyabrda pravoslav dindarlar tərəfindən seçilmiş 1-ci gildiya taciri İ.S. Doynikov Gürcüstan Ekzarxı Zati-aliləri Vladimir tərəfindən Bakı Nikolay Kafedralının kilsə starostası olaraq təsdiq olundu.

1906-cı ilin mayında Aleksandr Nevski Kafedralının keşişi Yunitski [8] şəhər upravasından xahiş etdi ki, yerli pravoslav ruhani idarəsi dindarların rahatlığını təmin etmək üçün qaladakı Nikolay Kafedralının ətrafında öz vəsaitləri hesabına daş səki döşəməyə icazə versin.

---

Kafedralın ruhaniləri.

1885-ci ildən kafedralın keşişi protoierey Yunitskiy Aleksandr İvanoviç olmuşdur.

1891-ci il, fevral. Təqaüddə olan keşiş Blaqovestnikovun yerinə Gürcüstan Ekzarxının əmri ilə artıq Bakıya gəlmiş keşiş Veselovski təyin edildi [3].

7 noyabr 1891-ci il, Nikolay Kafedralının keşişi, Aleksey Veselovski [4]

26 fevral 1892-ci il, Tambovlu Aleksandriyski keşişi Bakı Nikolay Kafedralının mərhum keşişinin yerinə təyin edilmişdir [5].

1 mart 1892-ci il, beşinci keşiş, Zemski ata, onun vəzifəsi dövlət məktəblərində Tanrı qanununun tədrisi idi [6].

Yanvar 1896 – Yunitski atanın vəsatəti ilə Gürcüstan ekzarxı Vladimir Rusiyadan Bakıya köçürülmüş keşiş İohann Ryazanskini Nikolayev kafedral kilsəsinin dörd ruhanisinə təyin etdi.

 

[1] 1917-ci ildən əvvəlki bütün tarixlər köhnə üslubda göstərilib. ^

[2] Ekzarx - ayrıca kilsə dairəsinin (ekzarxatın) rəhbərinin titulu. Gürcüstan Ekzarxlığı 1811-ci ildə Gürcüstanın Rusiyaya birləşdirilməsindən sonra yaradılıb və əvvəllər avtokefal olan Gürcü Pravoslav Kilsəsinin yeparxiyalarını birləşdirib. ^

[3] Gürcüstan adı o zaman bütün Zaqafqaziyanı nəzərdə tuturdu. Bakı da əvvəlcə Müqəddəs Sinodun Gürcü - İmeretiya idarəsinin Gürcüstan bölməsinin Kartala və Kaxetiya yeparxiyalarına (sonralar Gürcüstan yeparxiyasına çevrildi) tabe idi. ^

[4] Həmin illərdə demək olar ki, bütün Bakı qala daxilində, demək olar ki, forştadtsız idi. ^

[5] İlk şəhər kilsəsi möcüzəli müqəddəs Nikolay kilsəsi 1839-cu ildə Bakının o dövrdə “şəhər yox, qala adlandırıldığı” əsası ilə hərbi idarəyə verilir. ^

[6] ​​Gürcüstan Ekzarxı möhtərəm 1 mart İsidor 1858-ci ildə Kiyev və Qalisiya mitropoliti təyin edilmişdir. ^

[7] Bakı qarnizonu batalyonu. ^

[8] 1898-ci ildə Aleksandr Nevski Kafedralının tikintisindən sonra protoierey Yunitski onun keşişi təyin edildi. ^

 

Ədəbiyyat:

1. Yunitski A.İ. Bakı quberniyasının kilsə və prixodlarının tarixi. 1906-cı il.

2. A. İ. Yunitski. Bakı Aleksandr Nevski kafedralının təməl daşının qoyulması. - Kilsə qeydlərinə əlavələr. № 45, 1888

3. “Kaspi” qəzeti, 1891, № 48.

4. “Kaspi” qəzeti, 1891, № 240.

5. “Kaspi” qəzeti, 1892, №  45.

6. “Kaspi” qəzeti, 1892, № 48.

7. “Qafqaz” qəzeti müxtəlif illər üçün

8. “Qafqaz təqvimi” müxtəlif illər üçün

 

Müəllif: S. Koltunov