Azərbaycan pravoslav kilsələrin tarixi
Bakida Müqəddəs Möcüzəli Nikolay kilsəsi (köhnə və ya ilkin)
3 oktyabr 1806-cı ildə Bakı xanlığı Rusiya imperiyasına birləşdirildi və 12 oktyabr 1813-cü ildə Gülüstanda bağlanmış sülh müqaviləsinə əsasən İran hökuməti tərəfindən birdəfəlik Rusiyaya verildi.
Xanlığın ərazisində Bakı əyaləti yarandı. Vilayətin mərkəzi Xəzər dənizinin ən yaxşı limanı və sıx ticarət yollarının keçdiyi mühüm strateji nöqtə kimi çox əlverişli mövqe tutan Bakı şəhəri idi.
Rusların gəlişinin ilk günlərindən hərbçilərin və məmurların, eləcə də ticarət ehtiyacları üçün şəhərə gələn rus tacirlərinin ehtiyacları üçün pravoslav kilsələrinin tikilməsi məsələsi ortaya çıxdı.
O zaman Bakıda səyyar ordu kilsəsindən başqa daimi kilsə yox idi. Buna görə də Qafqazdakı baş komandan, infanteriya generalı N.F. Rtişşev[1] Bakıda pravoslav kilsəsinin tikintisi və sonrakı təmiri üçün vəsait toplamağa başladı. Bu məqsədlə o, Gürcüstan ekzarxı [2] mitropolit Varlaamla razılaşaraq Bakı quberniyasında toplanan və çar xəzinəsinə köçürülən gəlirdən istifadə etmək təklifi ilə Müqəddəs Sinodun ober- prokuroru knyaz Qolitsına müraciət etdi.
General Rtişevin knyaz Qolitsinə məlumatı, 21 noyabr 1815-ci il, № 157
Zati-alilərinizin mənə göndərdiyi 29 iyun 1815-ci il tarixli məktubla əlaqədar mən Bakıda və Yelisavetpolda[3] gürcü kilsəsinin gəlirləri hesabına yunan-rus kilsələrinin təsis edilməsi ilə bağlı Gürcüstan mitropoliti və ekzarxı Varlaama müraciət etdim; lakin Zati-alilərinin burada təqdim olunan məktubda mənə yazdığınız cavabda, Zati-aliləri, bu xeyriyyə təklifinin bu mövzuya verilən sərəncama uyğun olaraq lazımi təsir göstərə bilməməsinin ədalətli səbəblərini ayırd etmənizi xahiş edirəm. Amma, bu iki şəhərdə rus qarnizonlarının və mülki məmurların olması səbəbindən, Bakıda isə Bakı və Həştərxan vasitəsilə İranla geniş ticarət aparan Rus tacirlərinin demək olar ki, daimi olması səbəbindən təklif olunan Yunan-Rus kilsələrinin tikilməsi zəruridir və bu Əlahəzrət İmperator tərəfindən təsdiq olunub. Bakının və Yelisavetpolun əvvəllər Gürcüstanın əmlakı olmadığı, rus silahı sayəsində İrandan fəth edilmiş vilayətlər olduğunu və sonradan Gürcüstana birləşdirildiyini, İmperator həzrətlərinin xəzinəsinə Gürcüstan gəlirlərinin ümumi tərkibində gəlir verən ərazilər olduğunu nəzərə alsaq, hesab edirəm ki, Tanrının adını zikr etmək və səmadan rus silahına göndərilən köməyə görə dualar etmək üçün bu iki əyalətin gəlirindən Bakıda və Yelisavetpolda qeyd olunan Tanrı məbədlərinin tikilməsi üçün müvafiq məbləğdə pul ayrılması ədəbdən olardı. Həm də bu vəsait möhtərəm mitropolit Varlaamın mənə yazdığı məktubdan da göründüyü kimi, Gürcüstan kilsələrinin ehtiyacına güclə çatan xərcləri xeyli yüngülləşdirə bilər. Beləliklə, əgər mənim bu təklifin Zati-alilərinin şəxsi fikirləri ilə üst-üstə düşürsə, o zaman sizdən təvazökarlıqla əlahəzrət imperatorun mərhəmətli iddiasına müraciət etməyinizi xahiş edirəm.
Bu məktuba car tərəfindən icazə gəlmədi.
Kilsənin tikintisi üçün dövlət gəlirləri haqqında petisiya ilə yanaşı, Rtisşev könüllü ianələrdən vəsait toplamaq təklif edirdi.
Gürcüstandakı baş komandan piyada generalı N.F. Rtişşevin 1 yanvar 1815-ci il tarixli əmri ilə ilk dəfə Bakı şəhər pravoslav kilsəsinin təşkili üçün Bakının pravoslav sakinləri arasında pul toplanmasına başlandı. Həmin ildə yeni tikilmiş məbədin ikonostası və kilsə əşyaları Tiflis şəhərindən çıxarılmalı idi. Hələ 1814-cü ildə Bakıya gələn David İvanov Bakı kilsəsinin keşişi təyin edilir.
Bakıda ilk pravoslav kilsəsinin tikintisi üçün nə qədər pul yığılıb - məlumat qalmayıb, amma görünür ki, çox deyil, çünki 1817-ci ildə eyni məqsədlər üçün dövlət fondlarından daha 4000 rubl tələb olunurdu.
Məbədin tikintisinin xərclərini azaltmaq üçün şəhərin mərkəzində, Qız qalasının yanında, “Qaranlıq cərgələr” adlanan yerdə yerləşən keçmiş məscidlərdən birində kilsənin təşkili qərara alınıb. Atəşpərəstlərin qədim məbədinin yerində ucaldılmış bu keçmiş məscidin binası o vaxt hərbi idarəyə verilmiş və təhkimli əməyə məhkum edilmiş məhbusların saxlandığı həbsxana kamerası üçün uyğunlaşdırılmışdı. Sonra bina hərbi “ərzaq mağazası” (anbar) kimi fəaliyyət göstərib.
Məhz bu bina möcüzəli Mir-Likiyski Müqəddəs Nikolayın Pravoslav Kilsəsinə çevrildi. Sonradan onu köhnə və ya ilkin kilsə adlandırmağa başladılar.
Bakı Kafedral kilsəsində saxlanan arxivlərdə Bakıda ilk pravoslav kilsəsinin hansı ayinlə və kim tərəfindən təqdis olunduğu göstərilməyib. Köhnə illərin ruhani qeydlərində yalnız belə qeyd edilirdi: “1815-ci ildə dindarları səyi ilə tatar[4]
məscidi xristian kilsəsinə çevrildi”. Kilsə Möcüzəli Müqəddəs Nikolayın adına tikildi.
1888-ci ildə Müqəddəs İdarəetmə Sinodunun nəşr etdiyi “Kilsə Xəbərlərində” Bakı quberniyasının kilsələrinin keşişi və Bakı Nikolay Kafedral kilsəsinin keşişi protoierey Yunitski digər kilsələrin qısa tarixi ilə Bakıda Aleksandr Nevski kafedralının təməl qoyma mərasimi ilə bağlı məqalə dərc etdirdi. Bu məqalədə o, əvvəlinci kilsənin 1818-ci ildə tikildiyini yazır.
Göründüyü kimi, 1815-ci ildə xidmətlər tələsik çevrilmiş kilsə binasında başladı. Nəhayət, kilsə yalnız 1818-ci ilə qədər yenidən quruldu. Bunu 1817-ci ildə pravoslav kilsəsinin tikintisi üçün dövlət fondlarından daha 4000 rubl tələb etməsi sübut edir.
Kilsə quruluşuna ən yaxın tarixə malik olan Bakı qalasının 1820-ci il planlarından birində izahatla tikilmiş kilsə göstərilir: Yunan-Katolik Kilsəsinin tərəfindən istifadə olunan məscid[5].
1822-ci ildə Bakı qalasının baş planında bu kilsə də göstərilir: Yunan-Katolik Kilsəsi.
Bakı qalasının 1833-cü ilə aid planında köhnə orijinal kilsə belə göstərilmişdir: Yunan-Rus kilsəsi.
1854-cü ildə Bakı qalasının baş planında planın izahatlarında ilkin kilsə belə göstərilmişdir: Möcüzəli müqəddəs Nikolay adına kilsə.
“Forstatın bir hissəsi və ətraf əraziyə yaxın olan Bakı qalasının baş planı”. 1854. Fraqment.
1. Möcüzəli müqəddəs Nikolay adına kilsə.
26. Qız qalası.
Daş sütunlar üzərində taxta zəng qülləsi bərkidilmiş ilkin Bakı məbədi yerli yonma daşdan tikilmişdir. Fasadın qərb tərəfində 7 düymlük dəmir barmaqlıqlı pəncərə var idi. Məbədin fasad boyu uzunluğu 24,4 m, eni 9,2 m, hündürlüyü 3,25m idi. Divarların eni 1,1 m-ə qədər uzanırdı. 1892-ci ildə kilsənin bünövrəsi və döşəməsi söküləndə məlum olmuşdur ki, köhnə kilsənin bünövrəsinin dərinliyi 2 metrdən çox olub.
Kilsənin əsas qurbangahının yarısının üstündə dörd pəncərəsi olan, dəmirlə örtülmüş taxta günbəz var idi. Günbəzin üstündə Tanrının dəmir, qızıl suyuna salınmış həyat verən Tanrı xaçı parlayırdı. Məbədin bu hissəsindəki tavan hörülmüş və tünd yaşıl boya ilə boyanmışdır. Məbədin digər dam örtüyü yerli asfaltdan idi.
Məbədin o biri hissəsindən yuxarıda tatar məscidlərində olduğu kimi heç bir damı olmayan, dar pəncərəli daş günbəz ucalırdı. Onun da üzərinə metal xaç quraşdırılmışdır.
Zəng qülləsinə gəlincə, o, iki daş sütun üzərində dayanıb, aralarında keçidlər var. Zəng qülləsi taxta ilə, 1839-cu ildən isə dəmirlə örtülmüşdür.
Kilsənin çöldən və içəridən divarları heç bir bəzəksiz hörülüb, suvaqlanıb və əhənglə ağardılmışdır. Kilsədəki xidmət sönük idi. 1839-cu ilə qədər kilsədə döşəmə yerli daş plitələrdən idi, 1839-cu ildən taxta ilə əvəz edilmişdir. Kilsə dar, rütubətli və o dövrün əhalisi baxımından belə kiçik idi (1842-ci ildə pravoslav əhali üçün).
Bakı kilsəsi həm yeparxiyaya, həm də hərbi idarəyə tabe idi: 1839-cu ildə bakılılar üçün gözlənilmədən Hərbi İdarə şəhər kilsəsinin hərbi idarəyə verilməsi məsələsini qaldırdı. Bu tələb o zaman Bakı şəhərinin “şəhər yox, qala adlandığını” nəzərə almışdı. Həqiqətən də ən yüksək fərmanla kilsənin hərbi idarəyə belə verilməsi 1839-cu ilin iyununda həyata keçirilmişdir. Eyni zamanda, yalnız məbədin binası (tikinti və təmir baxımından) hərbi idarənin ixtiyarına verilmişdir. Kilsə əşyaları və müqəddəslik kilsədə xidmət edən yerli şəhər ruhanilərinin yurisdiksiyasında qaldı. Onlara “yerli yepiskopa hesabat verməyə davam etmək” əmri verildi.
Bu kilsə kiçik və əlverişsiz idi və tezliklə yeni bir pravoslav kilsəsinin tikintisi ilə bağlı məsələ yarandı.
1857-ci ildə qəzalı vəziyyətə düşmüş köhnə kilsənin əvəzinə qalada, Şamaxı darvazasının yaxınlığında, qarovulxananın yanında yeni kilsə tikildi və bu kilsə də möcüzəli müqəddəs Nikolay adına təqdis olundu.
Tikintidən sonra köhnə pravoslav kilsəsinin katolik kilsəsinə və ya məscidə çevrilməsi məsələsi qaldırıldı. Lakin Gürcüstanın Ekzarxı zati – aliləri İsidor bu fikirlə razılaşmadı. Onun kilsə müdirinə - rayon məktəbinin rəisi, məhkəmə müşaviri Qorodenskiyə ünvanladığı 4 iyun 1858-ci il tarixli 1417 saylı əmrində belə yazılır: “Bakıdakı köhnə pravoslav kilsəsini katolik kilsəsinə, hətta məscidə çevirmək mümkün deyil, onu söküb yerində Bakı kilsəsinin xeyrinə mağaza tikməyə icazə verirəm”.
1868-ci ildə 21-ci Qafqaz sıra batalyonu Lənkərandan Bakıya köçürüldü və onun adı dəyişdirilərək 66-cı Bakı quberniya batalyonu (gələcək Salyan alayı) adlandırıldı. Batalyon Qalada (İçərişəhər) yerləşdirilmişdi. Batalyonun ştatında bir kilsə keşişi var idi. Kilsə üçün Qalada (İçərişəhərdə) “Qara sıralar” adlandırılan yerdə Bakı şəhərində ilk pravoslav kilsəsi, köhnə və ya ilkin Müqəddəs möcüzəli Nikolay kilsəsinin binasından istifadə olunurdu, o vaxtdan bəri həmin kilsə batalyon kilsəsi kimi tanınır.
Həmin 1868-ci ildə kilsə ruhanilərinin batalyonun ştatından çıxarılması və kilsə üçün yerləşdirilmiş binanın yeparxiya şöbəsinə verilməsi haqqında əmr verildi.
1869-cu ildə kilsə çox köhnə olduğuna görə bağlandı. 1870-ci illərdə o, tamamilə dağılıb getdi.
“Qafqaz və Merkuri” cəmiyyətinin həyətindən görünüş. Qız Qalasının sağında, ətrafdakı evlərin arasında köhnə Möcüzəli Nikolay kilsəsinin (rənglə seçilib) qübbəsini görünür. ~ 1880-ci illərin əvvəlləri
1880-ci illərdə bu yerdə yalnız qismən hasarlanmış və uzun müddət yaxınlıqdakı əhali tərəfindən ora atılan çirkab suları üçün zibillik kimi istifadə olunan xarabalıqlar var idi. Bu münasibətlə şəhər hökuməti Gürcüstan ekzarxına müraciət edərək həmin yeri xarabalıqlardan təmizləmək, keçmiş mehrabın yerinə ucaldılmış xaçlı daş təpə qoymaq və yerin özünü isə tökmə çuqun qəfəs ilə hasarlamaq təklifi ilə çıxış edir.
1889-cu ildə Bakı Nikolay Kafedral kilsəsi qanuni istifadə qaydasına görə bir vaxtlar köhnə kilsənin yerləşdiyi, 88 kvadrat sajen olan torpaq sahəsini özünə aid etdi. Nikolay Kafedral kilsəsinin keşişi Yunitskinin təşəbbüsü ilə keçmiş məbəd yenidən ibadətgah şəklində bərpa edildi.
1892-ci ildə Gürcüstan Ekzarxı zati - aliləri arxiyepiskop Palladinin xeyir-duası ilə dağılan köhnə kilsənin yerində Bakıda Məsih dini uğrunda canını vermiş Həvari Varfolomeyin adına həsr olunmuş ibadətgah tikildi. Bakı şəhəri həm də hökmdar ailənin səfərləri ilə məşhur idi. Rusiyanın istənilən əyalət şəhəri bu baxımdan Bakıya həsəd apara bilərdi.
XIX əsrdə çar ailəsində Bakıya ilk gələn rus şahzadəsi böyük knyaz Aleksandr Nikolayeviçin vəliəhdi, gələcək imperator II Aleksandr olmuşdur. Bu, 1850-ci ildə baş verib. Bu hadisənin kifayət qədər ətraflı təsviri Bakı Kafedral kilsəsinin arxivində qorunub saxlanmışdır.
Gürcüstan eksarxının dəftərxanası 4 avqust 1850-ci il tarixli 2522 saylı məktubu ilə Bakı keşişi Aleksapolski ataya belə məlumat verir: “Suveren varisi olan Əlahəzrət İmperatorun vəliəhdin mötəbər səyahət marşrutundan aydın olur ki, zati-aliləri 1850-ci il oktyabrın 13 və 14-də Bakı şəhərinə təşrif buyuracaq”.
Hələ 15 iyul 1850-ci ildə Gürcüstanın əlahəzrət ekzarxı, arxiyepiskop İsidor öz əlyazma imzası ilə kilsədə vəliəhd və böyük knyaz Aleksandr Nikolayeviç necə qarşılamaq barədə göstəriş göndərmişdi. Məsələnin izahının hərtərəfli olması ilə bağlı bu göstəriş tam diqqətə layiqdir.
“Bakı şəhər kilsəsi, keşiş Aleksapolskiyə:
- Vəliəhd Aleksandr Nikolayeviçi Bakı şəhər kilsəsində qarşılamağa hazırlaşın.
- Əlahəzrətin Bakıya gəlişi barədə yerli hakimiyyət orqanlarından müəyyən məlumat aldıqdan sonra siz əvvəlcədən tam ən yaxşı paltarlarınızı geyinməli, müqəddəs xaç və müqəddəs su ilə yemək hazırlamalı, kilsədə hər şeyin səliqəli olduğunu yoxlamalısınız, Çar Qapılarını açın və kilsələri ikonaların qarşısında hazırlayın.
- Əlahəzrət şəhərə yaxınlaşdıqdan sonra müjdəni təbliğ etməyə başlayın və şəhər hüdudlarına daxil olduqdan sonra zəng çalınması Əlahəzrət kilsəyə gələnə qədər davam edir. Kilsəyə girəndə zəng dayanır.
- Kilsənin qərb girişinin qarşısındakı meydançaya xalça sərin və Əlahəzrət bu yerə yaxınlaşanda müqəddəs xaçı nimçədə deyil, əlinizdə gətirəcəksiniz və suyu üzünə deyil, əlinə səpəcəksiniz, əlahəzrətin əlini öpməli və sonra xaçla minbərin qabağına çıxmalı və minbərin sol tərəfində Çar Qapıları ilə üzbəüz dayanmalı, burada xalça və ya qırmızı mahud döşənməlidir; sonra ekteniyanı başlayın: “Tanrım, ulu mərhəmətinlə bizə rəhm et, bağışla, dua edirik, dualarımız qəbul et və bağışla. Həmçinin şərəfli, mütləq ulu hökmdarımız, bütün Rusiyanın İmperatoru Nikolay Pavloviç və Onun həyat yoldaşı, alicənab imperatriçası Aleksandra Fyodorovna üçün dua edirik. Həmçinin Onun varisi üçün dua edirik və s. (bütün çar ailəsi xatırlanır). Həmçinin onların Məsihi sevən bütün ordusu üçün dua edirik. Həmçinin bütün qardaşlar və bütün pravoslav xristianlar üçün dua edirik. Nəğmə ifaçıları üç dəfə “Ya Rəbb, bağışla və əfv et” deyir. Keşiş: “Tanrı nə qədər mərhəmətlidir və bəşəriyyəti sevir” zikrini deyir, digər nəğmə ifaçıları: “Amin” deyir. Dyakon: “Sonsuz hikmət” deyir. Keşiş: “Müqəddəs Məryəm ana, bizi xilas et”. Nəğmə ifaçıları: “Ən pak baş mələk” və s. Keşiş: “Sənə şükür olsun, uca Məsih, ümidimiz. Sənə həmd olsun”. Nəğmə ifaçıları: “Ata və Oğula həmd olsun” və s. Keşiş minbərin altında dayanıb Əlahəzrətlərinə müraciət edərək: “Məsih bizim həqiqi Rəbbimizdir” deyir və s. Dyakon ortaya çıxıb bütün imperator ailəsinə uzun ömür arzulayır. Nəğmə ifaçıları: “Uzun ömür” (üç dəfə). Keşiş Əlahəzrətə xaç ilə xeyir-dua verir və onu öpmək üçün qaldırır, növbəti dəfə müqəddəs su gətirmir. Ola bilsin ki, Əlahəzrət bundan sonra Xilaskarın və Müqəddəs Məryəm ananın ikonalarına təzim etmək istəsin, bunun üçün bu iki ikonanın qarşısında şamdanlar və ya çilçıraqlar qabaqcadan kənara qoymaq lazımdır. Əlahəzrətin kilsədə olduğu bütün müddət ərzində siz xaçı əlinizdə tutursunuz, kilsədən qayıdarkən ön qapının qarşısında xaçla yeriyirsiniz və qapının kənarında dayanaraq hökmdarın vəliəhdi qarşınızdan keçəndə bir dəfə üzərinə tutun. Sonra yenidən zəngləri çalmağa başlayırsınız.
- Klirosların üzərindəki kitablarla birlikdə kilsəni yaxşıca yuyun, əgər təmiz görünmürsə, yığışdırın, ikonostasın üzərindəki tozları silin.
- Din xadimləri ləyaqətli geyinməli, təmtəraqlı dayanmalı, ehtiramla oxumalı, ətrafa baxmamalı, bir yerdən başqa yerə keçməməlidir.
- Bundan əlavə, sizə göstəriş verirəm ki, Bakı kilsəsinin ruhanilərindən heç kim həzrətlərinin yanından keçərkən yola çıxmağa, stansiyalarda və ya əlahəzrətin gecələcəyi yerlərdə görünməyə cəsarət etməməlidir.
- Görüşün sonunda Əlahəzrətin təhlükəsiz səyahəti üçün kilsədə Tanrıya şükür duasını edin.
- Əlahəzrətin birinci poçtla çıxışından sonra bu göstərişin necə yerinə yetirildiyi və görüşün necə keçirildiyi, Əlahəzrətdən sizə hansı sualların verildiyi və hansı cavabları verdiyiniz və Əlahəzrətinin hər hansı şərh verib-vermədiyi və s. barədə mənə məlumat verin”.
13 oktyabr 1850-ci ildə Əlahəzrət Bakıya gəldi. Bakı şəhər kilsəsinin keşişi Dmitri Aleksapolski Onun təntənəli qarşılanması barədə Gürcüstan Ekzarxına 23 oktyabr 1850-ci il tarixli 83 saylı ətraflı məruzə göndərdi. O, Ekzarxa yazırdı:
“Sizin 15 iyul tarixli 2286 nömrəli göstərişinizi yerinə yetirərək, mən buyurulduğu kimi kilsə xadimləri ilə birlikdə görüşə hazırlaşdım və oktyabrın 13-də axşam saat 18-dən axşam saat 9-a kimi müvafiq geyimdə Əlahəzrətin gəlişini gözlədim. Oktyabrın 13-də axşam saat 21-də Zati-aliləri Bakı şəhərinə gəldilər və düz əsas küçə ilə[6] onun üçün hazırlanmış istirahətə getməyi lütf etdilər. Əlahəzrəti Bakıya Dağıstandan bu məqsədlə gəlmiş knyaz Arqutinski[7] qarşıladı. Görüşdə şahzadə vəliəhdin əlini, vəliəhd isə şahzadənin başından öpdü. Ertəsi gün Zati-aliləri hərbi və mülki idarələrin fəxri məmurlarını qəbul etməyi qərara aldılar, onlara özümü təqdim etmək nəsib oldu. Əlahəzrət məni vəzifəm və Bakı şəhərindəki kilsələrin sayı ilə bağlı sual verdi və başqa heç nə soruşmadı.
Sonra kilsəyə tələsdim, dini libasımı geyindim və əlahəzrətləri gözlədim, lakin vəliəhd əsas küçə ilə qarovulxananın yanından keçərək Bakı batalyonunu, sonra knyaz Sisianovun abidəsini yoxlamaq üçün getdi, sonra şəhərətrafı əraziyə getdi. dəniz həyətində və oradakı dəniz kilsəsini ziyarət etdi. Oradan qalaya qayıdan vəliəhd Xan sarayına baxış keçirməyə getdi[8] və bəzilərinin dediyi kimi, şəhər kilsəsinin yaxınlığında yerləşən Qız qalasına qalxmaq qərarına gəldi və bundan sonra, bəlkə də, kilsənin özünə daxil olardı, lakin xan sarayına və bəzi təhkimli batareyalara baxdıqdan sonra Zati-aliləri Bakı şəhərində başqa heç nəyə baxmadı.
Bazar günü, oktyabrın 15-də Əlahəzrət tez yola çıxmaq niyyətində idi və buna görə də səhər saat 6-da mən artıq kilsədə idim və yenidən dini geyimdə vəliəhdin dar bazardan keçmək qərarına gəlsə, yolüstü kilsəyə girəcəyi təqdirdə onu gözləyirdim. Lakin vəliəhd səhər saat 8-də avtomobili əsas küçə ilə sürməyi lütf etdi və nəhayət, qala kilsəsinə daxil olmadan Bakını tərk etdi”.
“Bunun səbəbi isə, - Aleksapolski ata əlavə edir, - Bakı pravoslav kilsəsinin dar bir dalanda yerləşməsi, ölçüsünün çox kiçik olması, ətrafdakı hündür binaların arasında görünməz olması və ona gedən yolun əlahəzrətlər üçün çox əlverişsiz olması ilə bağlıdır. Əlahəzrət İmperatorun həm sağ - salamat gəlişi, həm də sağ - salamat gedişi üçün Bakı şəhər kilsəsində minnətdarlıq duası oxundu”.
İmperator II Aleksandrın sahilinin görünüşü. ~ 1880-cı il
Qız Qalasının arxasında (şəkildə - solda) “dar bir dalanda yerləşən və ölçüsünün çox kiçik olması ilə əlaqədar olaraq yüksək şəhər binaları arasında tamamilə görünməz olan” Müqəddəs Nikolay kilsəsinin günbəzi görünür (şəkildə - solda), rənglə seçilib.
___________________________
1851-ci ildə Dmitri Aleksapolski Müqəddəs möcüzəli Nikolay kilsəsinin (köhnə ilkin kilsənin) keşişi idi.
___________________________
Ədəbiyyat.
1. A. İ. Yunitski. Bakı quberniyasının kilsə və prixodlarının tarixi. (1815-1905)
2. A. İ. Yunitski. Bakı Aleksandr Nevski Kafedralinin təməl daşının qoyulması. - Kilsə qeydlərinə əlavələr. № 45, 1888
3. 1852-ci il üçün Qafqaz təqvimi.
4. AKAK. Cild 5. 504. General Rtişevin cənab Qolitsına (Müqəddəs Sinodun ober -prokuroru) məktubu, 21 noyabr 1815-ci il, № 157. səh. 418
5. “Kaspi” qəzeti. 1892, № 231
6. “Kaspi” qəzeti. 1885, № 75
7. “Kaspi” qəzeti. 1889, № 42
6. Ənvər Paşazadə. Köhnə Bakının pravoslav kilsələri.
[1] Rtişev Nikolay Fedoroviç - Piyada generalı (1813-cü ildən, Gülüstan sülh müqaviləsinin bağlanmasına görə). 1811-ci ildən Qafqaz xəttinin Həştərxan quberniyası ilə birlikdə tabe olduğu general-leytenant Markiz Pauluççi ilə birlikdə general-leytenant rütbəsi ilə Zaqafqaziyanın idarəçisi. 1812-ci ilin martında, Napoleonla müharibə ərəfəsində Markiz Pauluççi geri çağırıldı və bütün bölgə (Qafqaz və Zaqafqaziya) üzrə əsas komandanlıq general Rtişevə tapşırıldı.
[2] Gürcüstan Ekzarxı - Gürcüstan ekzarxlığının başçısı. Pravoslav Rus Kilsəsinin Müqəddəs Rəhbər Sinodunun Gürcüstan Eksarxatı 1811-ci ildə Gürcüstanın və digər knyazlıqların Rusiyaya birləşdirilməsindən sonra yaradılmış və avtokefal Gürcü Pravoslav Kilsəsinin əvvəllər mövcud olan yeparxiyalarını birləşdirmişdir. Bakı gürcü eksarxlığına aid idi.
[3] Yelisavetpol - indiki Gəncə.
[4] Zaqafqaziyada həmin illərdə azərbaycanlıları tatar adlandırırdılar.
[5] 1917-ci ilə qədər Rus Pravoslav Kilsəsi rəsmi sənədlərdə bəzən Rus Şərqi Yunan Katolik Kilsəsi adlanırdı.
[6] Böyük Qala
[7] Xəzər ərazisində qoşunların komandanı, general-leytenant, general-adyutant knyaz Moisey Zaxariyeviç Arqutinski - Dolqorukov
Xəbərlər
Новости по теме
3 oktyabr 1806-cı ildə Bakı xanlığı Rusiya imperiyasına birləşdirildi və 12 oktyabr 1813-cü ildə Gülüstanda bağlanmış sülh müqaviləsinə əsasən İran hökuməti tərəfindən birdəfəlik Rusiyaya verildi.
Xanlığın ərazisində Bakı əyaləti yarandı. Vilayətin mərkəzi Xəzər dənizinin ən yaxşı limanı və sıx ticarət yollarının keçdiyi mühüm strateji nöqtə kimi çox əlverişli mövqe tutan Bakı şəhəri idi.
Rusların gəlişinin ilk günlərindən hərbçilərin və məmurların, eləcə də ticarət ehtiyacları üçün şəhərə gələn rus tacirlərinin ehtiyacları üçün pravoslav kilsələrinin tikilməsi məsələsi ortaya çıxdı.
O zaman Bakıda səyyar ordu kilsəsindən başqa daimi kilsə yox idi. Buna görə də Qafqazdakı baş komandan, infanteriya generalı N.F. Rtişşev[1] Bakıda pravoslav kilsəsinin tikintisi və sonrakı təmiri üçün vəsait toplamağa başladı. Bu məqsədlə o, Gürcüstan ekzarxı [2] mitropolit Varlaamla razılaşaraq Bakı quberniyasında toplanan və çar xəzinəsinə köçürülən gəlirdən istifadə etmək təklifi ilə Müqəddəs Sinodun ober- prokuroru knyaz Qolitsına müraciət etdi.
General Rtişevin knyaz Qolitsinə məlumatı, 21 noyabr 1815-ci il, № 157
Zati-alilərinizin mənə göndərdiyi 29 iyun 1815-ci il tarixli məktubla əlaqədar mən Bakıda və Yelisavetpolda[3] gürcü kilsəsinin gəlirləri hesabına yunan-rus kilsələrinin təsis edilməsi ilə bağlı Gürcüstan mitropoliti və ekzarxı Varlaama müraciət etdim; lakin Zati-alilərinin burada təqdim olunan məktubda mənə yazdığınız cavabda, Zati-aliləri, bu xeyriyyə təklifinin bu mövzuya verilən sərəncama uyğun olaraq lazımi təsir göstərə bilməməsinin ədalətli səbəblərini ayırd etmənizi xahiş edirəm. Amma, bu iki şəhərdə rus qarnizonlarının və mülki məmurların olması səbəbindən, Bakıda isə Bakı və Həştərxan vasitəsilə İranla geniş ticarət aparan Rus tacirlərinin demək olar ki, daimi olması səbəbindən təklif olunan Yunan-Rus kilsələrinin tikilməsi zəruridir və bu Əlahəzrət İmperator tərəfindən təsdiq olunub. Bakının və Yelisavetpolun əvvəllər Gürcüstanın əmlakı olmadığı, rus silahı sayəsində İrandan fəth edilmiş vilayətlər olduğunu və sonradan Gürcüstana birləşdirildiyini, İmperator həzrətlərinin xəzinəsinə Gürcüstan gəlirlərinin ümumi tərkibində gəlir verən ərazilər olduğunu nəzərə alsaq, hesab edirəm ki, Tanrının adını zikr etmək və səmadan rus silahına göndərilən köməyə görə dualar etmək üçün bu iki əyalətin gəlirindən Bakıda və Yelisavetpolda qeyd olunan Tanrı məbədlərinin tikilməsi üçün müvafiq məbləğdə pul ayrılması ədəbdən olardı. Həm də bu vəsait möhtərəm mitropolit Varlaamın mənə yazdığı məktubdan da göründüyü kimi, Gürcüstan kilsələrinin ehtiyacına güclə çatan xərcləri xeyli yüngülləşdirə bilər. Beləliklə, əgər mənim bu təklifin Zati-alilərinin şəxsi fikirləri ilə üst-üstə düşürsə, o zaman sizdən təvazökarlıqla əlahəzrət imperatorun mərhəmətli iddiasına müraciət etməyinizi xahiş edirəm.
Bu məktuba car tərəfindən icazə gəlmədi.
Kilsənin tikintisi üçün dövlət gəlirləri haqqında petisiya ilə yanaşı, Rtisşev könüllü ianələrdən vəsait toplamaq təklif edirdi.
Gürcüstandakı baş komandan piyada generalı N.F. Rtişşevin 1 yanvar 1815-ci il tarixli əmri ilə ilk dəfə Bakı şəhər pravoslav kilsəsinin təşkili üçün Bakının pravoslav sakinləri arasında pul toplanmasına başlandı. Həmin ildə yeni tikilmiş məbədin ikonostası və kilsə əşyaları Tiflis şəhərindən çıxarılmalı idi. Hələ 1814-cü ildə Bakıya gələn David İvanov Bakı kilsəsinin keşişi təyin edilir.
Bakıda ilk pravoslav kilsəsinin tikintisi üçün nə qədər pul yığılıb - məlumat qalmayıb, amma görünür ki, çox deyil, çünki 1817-ci ildə eyni məqsədlər üçün dövlət fondlarından daha 4000 rubl tələb olunurdu.
Məbədin tikintisinin xərclərini azaltmaq üçün şəhərin mərkəzində, Qız qalasının yanında, “Qaranlıq cərgələr” adlanan yerdə yerləşən keçmiş məscidlərdən birində kilsənin təşkili qərara alınıb. Atəşpərəstlərin qədim məbədinin yerində ucaldılmış bu keçmiş məscidin binası o vaxt hərbi idarəyə verilmiş və təhkimli əməyə məhkum edilmiş məhbusların saxlandığı həbsxana kamerası üçün uyğunlaşdırılmışdı. Sonra bina hərbi “ərzaq mağazası” (anbar) kimi fəaliyyət göstərib.
Məhz bu bina möcüzəli Mir-Likiyski Müqəddəs Nikolayın Pravoslav Kilsəsinə çevrildi. Sonradan onu köhnə və ya ilkin kilsə adlandırmağa başladılar.
Bakı Kafedral kilsəsində saxlanan arxivlərdə Bakıda ilk pravoslav kilsəsinin hansı ayinlə və kim tərəfindən təqdis olunduğu göstərilməyib. Köhnə illərin ruhani qeydlərində yalnız belə qeyd edilirdi: “1815-ci ildə dindarları səyi ilə tatar[4]
məscidi xristian kilsəsinə çevrildi”. Kilsə Möcüzəli Müqəddəs Nikolayın adına tikildi.
1888-ci ildə Müqəddəs İdarəetmə Sinodunun nəşr etdiyi “Kilsə Xəbərlərində” Bakı quberniyasının kilsələrinin keşişi və Bakı Nikolay Kafedral kilsəsinin keşişi protoierey Yunitski digər kilsələrin qısa tarixi ilə Bakıda Aleksandr Nevski kafedralının təməl qoyma mərasimi ilə bağlı məqalə dərc etdirdi. Bu məqalədə o, əvvəlinci kilsənin 1818-ci ildə tikildiyini yazır.
Göründüyü kimi, 1815-ci ildə xidmətlər tələsik çevrilmiş kilsə binasında başladı. Nəhayət, kilsə yalnız 1818-ci ilə qədər yenidən quruldu. Bunu 1817-ci ildə pravoslav kilsəsinin tikintisi üçün dövlət fondlarından daha 4000 rubl tələb etməsi sübut edir.
Kilsə quruluşuna ən yaxın tarixə malik olan Bakı qalasının 1820-ci il planlarından birində izahatla tikilmiş kilsə göstərilir: Yunan-Katolik Kilsəsinin tərəfindən istifadə olunan məscid[5].
1822-ci ildə Bakı qalasının baş planında bu kilsə də göstərilir: Yunan-Katolik Kilsəsi.
Bakı qalasının 1833-cü ilə aid planında köhnə orijinal kilsə belə göstərilmişdir: Yunan-Rus kilsəsi.
1854-cü ildə Bakı qalasının baş planında planın izahatlarında ilkin kilsə belə göstərilmişdir: Möcüzəli müqəddəs Nikolay adına kilsə.
“Forstatın bir hissəsi və ətraf əraziyə yaxın olan Bakı qalasının baş planı”. 1854. Fraqment.
1. Möcüzəli müqəddəs Nikolay adına kilsə.
26. Qız qalası.
Daş sütunlar üzərində taxta zəng qülləsi bərkidilmiş ilkin Bakı məbədi yerli yonma daşdan tikilmişdir. Fasadın qərb tərəfində 7 düymlük dəmir barmaqlıqlı pəncərə var idi. Məbədin fasad boyu uzunluğu 24,4 m, eni 9,2 m, hündürlüyü 3,25m idi. Divarların eni 1,1 m-ə qədər uzanırdı. 1892-ci ildə kilsənin bünövrəsi və döşəməsi söküləndə məlum olmuşdur ki, köhnə kilsənin bünövrəsinin dərinliyi 2 metrdən çox olub.
Kilsənin əsas qurbangahının yarısının üstündə dörd pəncərəsi olan, dəmirlə örtülmüş taxta günbəz var idi. Günbəzin üstündə Tanrının dəmir, qızıl suyuna salınmış həyat verən Tanrı xaçı parlayırdı. Məbədin bu hissəsindəki tavan hörülmüş və tünd yaşıl boya ilə boyanmışdır. Məbədin digər dam örtüyü yerli asfaltdan idi.
Məbədin o biri hissəsindən yuxarıda tatar məscidlərində olduğu kimi heç bir damı olmayan, dar pəncərəli daş günbəz ucalırdı. Onun da üzərinə metal xaç quraşdırılmışdır.
Zəng qülləsinə gəlincə, o, iki daş sütun üzərində dayanıb, aralarında keçidlər var. Zəng qülləsi taxta ilə, 1839-cu ildən isə dəmirlə örtülmüşdür.
Kilsənin çöldən və içəridən divarları heç bir bəzəksiz hörülüb, suvaqlanıb və əhənglə ağardılmışdır. Kilsədəki xidmət sönük idi. 1839-cu ilə qədər kilsədə döşəmə yerli daş plitələrdən idi, 1839-cu ildən taxta ilə əvəz edilmişdir. Kilsə dar, rütubətli və o dövrün əhalisi baxımından belə kiçik idi (1842-ci ildə pravoslav əhali üçün).
Bakı kilsəsi həm yeparxiyaya, həm də hərbi idarəyə tabe idi: 1839-cu ildə bakılılar üçün gözlənilmədən Hərbi İdarə şəhər kilsəsinin hərbi idarəyə verilməsi məsələsini qaldırdı. Bu tələb o zaman Bakı şəhərinin “şəhər yox, qala adlandığını” nəzərə almışdı. Həqiqətən də ən yüksək fərmanla kilsənin hərbi idarəyə belə verilməsi 1839-cu ilin iyununda həyata keçirilmişdir. Eyni zamanda, yalnız məbədin binası (tikinti və təmir baxımından) hərbi idarənin ixtiyarına verilmişdir. Kilsə əşyaları və müqəddəslik kilsədə xidmət edən yerli şəhər ruhanilərinin yurisdiksiyasında qaldı. Onlara “yerli yepiskopa hesabat verməyə davam etmək” əmri verildi.
Bu kilsə kiçik və əlverişsiz idi və tezliklə yeni bir pravoslav kilsəsinin tikintisi ilə bağlı məsələ yarandı.
1857-ci ildə qəzalı vəziyyətə düşmüş köhnə kilsənin əvəzinə qalada, Şamaxı darvazasının yaxınlığında, qarovulxananın yanında yeni kilsə tikildi və bu kilsə də möcüzəli müqəddəs Nikolay adına təqdis olundu.
Tikintidən sonra köhnə pravoslav kilsəsinin katolik kilsəsinə və ya məscidə çevrilməsi məsələsi qaldırıldı. Lakin Gürcüstanın Ekzarxı zati – aliləri İsidor bu fikirlə razılaşmadı. Onun kilsə müdirinə - rayon məktəbinin rəisi, məhkəmə müşaviri Qorodenskiyə ünvanladığı 4 iyun 1858-ci il tarixli 1417 saylı əmrində belə yazılır: “Bakıdakı köhnə pravoslav kilsəsini katolik kilsəsinə, hətta məscidə çevirmək mümkün deyil, onu söküb yerində Bakı kilsəsinin xeyrinə mağaza tikməyə icazə verirəm”.
1868-ci ildə 21-ci Qafqaz sıra batalyonu Lənkərandan Bakıya köçürüldü və onun adı dəyişdirilərək 66-cı Bakı quberniya batalyonu (gələcək Salyan alayı) adlandırıldı. Batalyon Qalada (İçərişəhər) yerləşdirilmişdi. Batalyonun ştatında bir kilsə keşişi var idi. Kilsə üçün Qalada (İçərişəhərdə) “Qara sıralar” adlandırılan yerdə Bakı şəhərində ilk pravoslav kilsəsi, köhnə və ya ilkin Müqəddəs möcüzəli Nikolay kilsəsinin binasından istifadə olunurdu, o vaxtdan bəri həmin kilsə batalyon kilsəsi kimi tanınır.
Həmin 1868-ci ildə kilsə ruhanilərinin batalyonun ştatından çıxarılması və kilsə üçün yerləşdirilmiş binanın yeparxiya şöbəsinə verilməsi haqqında əmr verildi.
1869-cu ildə kilsə çox köhnə olduğuna görə bağlandı. 1870-ci illərdə o, tamamilə dağılıb getdi.
“Qafqaz və Merkuri” cəmiyyətinin həyətindən görünüş. Qız Qalasının sağında, ətrafdakı evlərin arasında köhnə Möcüzəli Nikolay kilsəsinin (rənglə seçilib) qübbəsini görünür. ~ 1880-ci illərin əvvəlləri
1880-ci illərdə bu yerdə yalnız qismən hasarlanmış və uzun müddət yaxınlıqdakı əhali tərəfindən ora atılan çirkab suları üçün zibillik kimi istifadə olunan xarabalıqlar var idi. Bu münasibətlə şəhər hökuməti Gürcüstan ekzarxına müraciət edərək həmin yeri xarabalıqlardan təmizləmək, keçmiş mehrabın yerinə ucaldılmış xaçlı daş təpə qoymaq və yerin özünü isə tökmə çuqun qəfəs ilə hasarlamaq təklifi ilə çıxış edir.
1889-cu ildə Bakı Nikolay Kafedral kilsəsi qanuni istifadə qaydasına görə bir vaxtlar köhnə kilsənin yerləşdiyi, 88 kvadrat sajen olan torpaq sahəsini özünə aid etdi. Nikolay Kafedral kilsəsinin keşişi Yunitskinin təşəbbüsü ilə keçmiş məbəd yenidən ibadətgah şəklində bərpa edildi.
1892-ci ildə Gürcüstan Ekzarxı zati - aliləri arxiyepiskop Palladinin xeyir-duası ilə dağılan köhnə kilsənin yerində Bakıda Məsih dini uğrunda canını vermiş Həvari Varfolomeyin adına həsr olunmuş ibadətgah tikildi. Bakı şəhəri həm də hökmdar ailənin səfərləri ilə məşhur idi. Rusiyanın istənilən əyalət şəhəri bu baxımdan Bakıya həsəd apara bilərdi.
XIX əsrdə çar ailəsində Bakıya ilk gələn rus şahzadəsi böyük knyaz Aleksandr Nikolayeviçin vəliəhdi, gələcək imperator II Aleksandr olmuşdur. Bu, 1850-ci ildə baş verib. Bu hadisənin kifayət qədər ətraflı təsviri Bakı Kafedral kilsəsinin arxivində qorunub saxlanmışdır.
Gürcüstan eksarxının dəftərxanası 4 avqust 1850-ci il tarixli 2522 saylı məktubu ilə Bakı keşişi Aleksapolski ataya belə məlumat verir: “Suveren varisi olan Əlahəzrət İmperatorun vəliəhdin mötəbər səyahət marşrutundan aydın olur ki, zati-aliləri 1850-ci il oktyabrın 13 və 14-də Bakı şəhərinə təşrif buyuracaq”.
Hələ 15 iyul 1850-ci ildə Gürcüstanın əlahəzrət ekzarxı, arxiyepiskop İsidor öz əlyazma imzası ilə kilsədə vəliəhd və böyük knyaz Aleksandr Nikolayeviç necə qarşılamaq barədə göstəriş göndərmişdi. Məsələnin izahının hərtərəfli olması ilə bağlı bu göstəriş tam diqqətə layiqdir.
“Bakı şəhər kilsəsi, keşiş Aleksapolskiyə:
- Vəliəhd Aleksandr Nikolayeviçi Bakı şəhər kilsəsində qarşılamağa hazırlaşın.
- Əlahəzrətin Bakıya gəlişi barədə yerli hakimiyyət orqanlarından müəyyən məlumat aldıqdan sonra siz əvvəlcədən tam ən yaxşı paltarlarınızı geyinməli, müqəddəs xaç və müqəddəs su ilə yemək hazırlamalı, kilsədə hər şeyin səliqəli olduğunu yoxlamalısınız, Çar Qapılarını açın və kilsələri ikonaların qarşısında hazırlayın.
- Əlahəzrət şəhərə yaxınlaşdıqdan sonra müjdəni təbliğ etməyə başlayın və şəhər hüdudlarına daxil olduqdan sonra zəng çalınması Əlahəzrət kilsəyə gələnə qədər davam edir. Kilsəyə girəndə zəng dayanır.
- Kilsənin qərb girişinin qarşısındakı meydançaya xalça sərin və Əlahəzrət bu yerə yaxınlaşanda müqəddəs xaçı nimçədə deyil, əlinizdə gətirəcəksiniz və suyu üzünə deyil, əlinə səpəcəksiniz, əlahəzrətin əlini öpməli və sonra xaçla minbərin qabağına çıxmalı və minbərin sol tərəfində Çar Qapıları ilə üzbəüz dayanmalı, burada xalça və ya qırmızı mahud döşənməlidir; sonra ekteniyanı başlayın: “Tanrım, ulu mərhəmətinlə bizə rəhm et, bağışla, dua edirik, dualarımız qəbul et və bağışla. Həmçinin şərəfli, mütləq ulu hökmdarımız, bütün Rusiyanın İmperatoru Nikolay Pavloviç və Onun həyat yoldaşı, alicənab imperatriçası Aleksandra Fyodorovna üçün dua edirik. Həmçinin Onun varisi üçün dua edirik və s. (bütün çar ailəsi xatırlanır). Həmçinin onların Məsihi sevən bütün ordusu üçün dua edirik. Həmçinin bütün qardaşlar və bütün pravoslav xristianlar üçün dua edirik. Nəğmə ifaçıları üç dəfə “Ya Rəbb, bağışla və əfv et” deyir. Keşiş: “Tanrı nə qədər mərhəmətlidir və bəşəriyyəti sevir” zikrini deyir, digər nəğmə ifaçıları: “Amin” deyir. Dyakon: “Sonsuz hikmət” deyir. Keşiş: “Müqəddəs Məryəm ana, bizi xilas et”. Nəğmə ifaçıları: “Ən pak baş mələk” və s. Keşiş: “Sənə şükür olsun, uca Məsih, ümidimiz. Sənə həmd olsun”. Nəğmə ifaçıları: “Ata və Oğula həmd olsun” və s. Keşiş minbərin altında dayanıb Əlahəzrətlərinə müraciət edərək: “Məsih bizim həqiqi Rəbbimizdir” deyir və s. Dyakon ortaya çıxıb bütün imperator ailəsinə uzun ömür arzulayır. Nəğmə ifaçıları: “Uzun ömür” (üç dəfə). Keşiş Əlahəzrətə xaç ilə xeyir-dua verir və onu öpmək üçün qaldırır, növbəti dəfə müqəddəs su gətirmir. Ola bilsin ki, Əlahəzrət bundan sonra Xilaskarın və Müqəddəs Məryəm ananın ikonalarına təzim etmək istəsin, bunun üçün bu iki ikonanın qarşısında şamdanlar və ya çilçıraqlar qabaqcadan kənara qoymaq lazımdır. Əlahəzrətin kilsədə olduğu bütün müddət ərzində siz xaçı əlinizdə tutursunuz, kilsədən qayıdarkən ön qapının qarşısında xaçla yeriyirsiniz və qapının kənarında dayanaraq hökmdarın vəliəhdi qarşınızdan keçəndə bir dəfə üzərinə tutun. Sonra yenidən zəngləri çalmağa başlayırsınız.
- Klirosların üzərindəki kitablarla birlikdə kilsəni yaxşıca yuyun, əgər təmiz görünmürsə, yığışdırın, ikonostasın üzərindəki tozları silin.
- Din xadimləri ləyaqətli geyinməli, təmtəraqlı dayanmalı, ehtiramla oxumalı, ətrafa baxmamalı, bir yerdən başqa yerə keçməməlidir.
- Bundan əlavə, sizə göstəriş verirəm ki, Bakı kilsəsinin ruhanilərindən heç kim həzrətlərinin yanından keçərkən yola çıxmağa, stansiyalarda və ya əlahəzrətin gecələcəyi yerlərdə görünməyə cəsarət etməməlidir.
- Görüşün sonunda Əlahəzrətin təhlükəsiz səyahəti üçün kilsədə Tanrıya şükür duasını edin.
- Əlahəzrətin birinci poçtla çıxışından sonra bu göstərişin necə yerinə yetirildiyi və görüşün necə keçirildiyi, Əlahəzrətdən sizə hansı sualların verildiyi və hansı cavabları verdiyiniz və Əlahəzrətinin hər hansı şərh verib-vermədiyi və s. barədə mənə məlumat verin”.
13 oktyabr 1850-ci ildə Əlahəzrət Bakıya gəldi. Bakı şəhər kilsəsinin keşişi Dmitri Aleksapolski Onun təntənəli qarşılanması barədə Gürcüstan Ekzarxına 23 oktyabr 1850-ci il tarixli 83 saylı ətraflı məruzə göndərdi. O, Ekzarxa yazırdı:
“Sizin 15 iyul tarixli 2286 nömrəli göstərişinizi yerinə yetirərək, mən buyurulduğu kimi kilsə xadimləri ilə birlikdə görüşə hazırlaşdım və oktyabrın 13-də axşam saat 18-dən axşam saat 9-a kimi müvafiq geyimdə Əlahəzrətin gəlişini gözlədim. Oktyabrın 13-də axşam saat 21-də Zati-aliləri Bakı şəhərinə gəldilər və düz əsas küçə ilə[6] onun üçün hazırlanmış istirahətə getməyi lütf etdilər. Əlahəzrəti Bakıya Dağıstandan bu məqsədlə gəlmiş knyaz Arqutinski[7] qarşıladı. Görüşdə şahzadə vəliəhdin əlini, vəliəhd isə şahzadənin başından öpdü. Ertəsi gün Zati-aliləri hərbi və mülki idarələrin fəxri məmurlarını qəbul etməyi qərara aldılar, onlara özümü təqdim etmək nəsib oldu. Əlahəzrət məni vəzifəm və Bakı şəhərindəki kilsələrin sayı ilə bağlı sual verdi və başqa heç nə soruşmadı.
Sonra kilsəyə tələsdim, dini libasımı geyindim və əlahəzrətləri gözlədim, lakin vəliəhd əsas küçə ilə qarovulxananın yanından keçərək Bakı batalyonunu, sonra knyaz Sisianovun abidəsini yoxlamaq üçün getdi, sonra şəhərətrafı əraziyə getdi. dəniz həyətində və oradakı dəniz kilsəsini ziyarət etdi. Oradan qalaya qayıdan vəliəhd Xan sarayına baxış keçirməyə getdi[8] və bəzilərinin dediyi kimi, şəhər kilsəsinin yaxınlığında yerləşən Qız qalasına qalxmaq qərarına gəldi və bundan sonra, bəlkə də, kilsənin özünə daxil olardı, lakin xan sarayına və bəzi təhkimli batareyalara baxdıqdan sonra Zati-aliləri Bakı şəhərində başqa heç nəyə baxmadı.
Bazar günü, oktyabrın 15-də Əlahəzrət tez yola çıxmaq niyyətində idi və buna görə də səhər saat 6-da mən artıq kilsədə idim və yenidən dini geyimdə vəliəhdin dar bazardan keçmək qərarına gəlsə, yolüstü kilsəyə girəcəyi təqdirdə onu gözləyirdim. Lakin vəliəhd səhər saat 8-də avtomobili əsas küçə ilə sürməyi lütf etdi və nəhayət, qala kilsəsinə daxil olmadan Bakını tərk etdi”.
“Bunun səbəbi isə, - Aleksapolski ata əlavə edir, - Bakı pravoslav kilsəsinin dar bir dalanda yerləşməsi, ölçüsünün çox kiçik olması, ətrafdakı hündür binaların arasında görünməz olması və ona gedən yolun əlahəzrətlər üçün çox əlverişsiz olması ilə bağlıdır. Əlahəzrət İmperatorun həm sağ - salamat gəlişi, həm də sağ - salamat gedişi üçün Bakı şəhər kilsəsində minnətdarlıq duası oxundu”.
İmperator II Aleksandrın sahilinin görünüşü. ~ 1880-cı il
Qız Qalasının arxasında (şəkildə - solda) “dar bir dalanda yerləşən və ölçüsünün çox kiçik olması ilə əlaqədar olaraq yüksək şəhər binaları arasında tamamilə görünməz olan” Müqəddəs Nikolay kilsəsinin günbəzi görünür (şəkildə - solda), rənglə seçilib.
___________________________
1851-ci ildə Dmitri Aleksapolski Müqəddəs möcüzəli Nikolay kilsəsinin (köhnə ilkin kilsənin) keşişi idi.
___________________________
Ədəbiyyat.
1. A. İ. Yunitski. Bakı quberniyasının kilsə və prixodlarının tarixi. (1815-1905)
2. A. İ. Yunitski. Bakı Aleksandr Nevski Kafedralinin təməl daşının qoyulması. - Kilsə qeydlərinə əlavələr. № 45, 1888
3. 1852-ci il üçün Qafqaz təqvimi.
4. AKAK. Cild 5. 504. General Rtişevin cənab Qolitsına (Müqəddəs Sinodun ober -prokuroru) məktubu, 21 noyabr 1815-ci il, № 157. səh. 418
5. “Kaspi” qəzeti. 1892, № 231
6. “Kaspi” qəzeti. 1885, № 75
7. “Kaspi” qəzeti. 1889, № 42
6. Ənvər Paşazadə. Köhnə Bakının pravoslav kilsələri.
[1] Rtişev Nikolay Fedoroviç - Piyada generalı (1813-cü ildən, Gülüstan sülh müqaviləsinin bağlanmasına görə). 1811-ci ildən Qafqaz xəttinin Həştərxan quberniyası ilə birlikdə tabe olduğu general-leytenant Markiz Pauluççi ilə birlikdə general-leytenant rütbəsi ilə Zaqafqaziyanın idarəçisi. 1812-ci ilin martında, Napoleonla müharibə ərəfəsində Markiz Pauluççi geri çağırıldı və bütün bölgə (Qafqaz və Zaqafqaziya) üzrə əsas komandanlıq general Rtişevə tapşırıldı.
[2] Gürcüstan Ekzarxı - Gürcüstan ekzarxlığının başçısı. Pravoslav Rus Kilsəsinin Müqəddəs Rəhbər Sinodunun Gürcüstan Eksarxatı 1811-ci ildə Gürcüstanın və digər knyazlıqların Rusiyaya birləşdirilməsindən sonra yaradılmış və avtokefal Gürcü Pravoslav Kilsəsinin əvvəllər mövcud olan yeparxiyalarını birləşdirmişdir. Bakı gürcü eksarxlığına aid idi.
[3] Yelisavetpol - indiki Gəncə.
[4] Zaqafqaziyada həmin illərdə azərbaycanlıları tatar adlandırırdılar.
[5] 1917-ci ilə qədər Rus Pravoslav Kilsəsi rəsmi sənədlərdə bəzən Rus Şərqi Yunan Katolik Kilsəsi adlanırdı.
[6] Böyük Qala
[7] Xəzər ərazisində qoşunların komandanı, general-leytenant, general-adyutant knyaz Moisey Zaxariyeviç Arqutinski - Dolqorukov
Новости по теме
Bölmə üzrə Menyu
Bölmənin digər xəbərləri
Bakı şəhəri Aleksandr Nevski kafedral kilsəsi
1898 - 1936 Bakıda yeni nəhəng kafedral kilsənin tikilməsi ideyası 1870-ci illərin əvvəllərində, Bakıda kerosin çoxlu miqdarda istehsal olunmağa başladığı
Bakı qalasındaki (İçəri Şəhərdəki) Müqəddəs Möcüzəli Nikolay baş kilsəsi
1858 il - 1930 il [1] 1815-ci ilə qədər Bakıda səyyar ordu kilsəsindən başqa daimi kilsə yox idi. Elə həmin il qaladakı “Qaranlıq cərgələr”
Bakıda Qız Qalasının yanında müqəddəs həvari Varfolomey kilsəsi
1892 - 1936 14 sentyabr 1892-ci ildə Müqəddəs Xaçın ucaldılması bayramı günündə Nikolay kilsəsində keşiş A.İ.Yunitski və bütün kilsə
Populyar Xəbərlər
Yepiskop Aleksiy bazar günü məktəblərin müəllimləri ilə görüş keçirib
Yeni dərs ilinin başlanması ərəfəsində Bakı və Azərbaycan yepiskopu Aleksiy Bakı kilsələrinin bazar günü məktəblərinin müəllimləri ilə işgüzar görüş keçirib. İclasda bazar günü məktəblərinin işinin ...
Yepiskop Aleksiy kafedral kilsəsində İlahi Liturgiya keçirib
Əllinci Gün bayramından sonra 8-ci Rəbb Günündə Bakı və Azərbaycan yepiskopu Aleksiy Bakı şəhəri Müqəddəs Mürr-Daşıyan Zənənlər kafedral kilsəsində İlahi Liturgiyanı keçirib. Arxiyereyi kafedral kilsəsinin ruhaniləri ...
9 avqust - Böyük Şəhid Panteleymonun xatirəsi günüdür
Avqustun 9-da Kilsə müqəddəs böyük şəhid və təbib Panteleymonu izzətləndirir. Müqəddəs Panteleymon saleh həyatı, Məsih uğrunda şəhid olması və bir çox möcüzələri ilə tanınıb. İnsanlar ənənəvi olaraq ona ...