Oğuz şəhəri müqəddəs mömin knyaz Aleksandr Nevskiy kilsəsi

Azərbaycanın qərb bölgələrində pravoslavlıq qədim zamanlardan bu günə qədər geniş yayılmışdır. XIX əsrdə isə, həmçinin, Oğuz (Vartaşen[1]) və Nicdə yaşayan udilər[2] ilə təmsil olunurdu.

Yazıçı Aleksandr Düma Qafqaza səfəri zamanı[3] o vaxt Nuxa[4] məktəbində müəllim işləyən udi Georgiy Bejanov[5] ilə görüşünü təsvir edərkən qeyd edir: “Udilər ... bəziləri pravoslav, bəziləri isə islam mənsubudurlar”[6].

Rus dilçi və etnoqrafı L.P.Zaqurskiy[7] 1871-ci ildə qeyd edir: “Nicdə A.P.Berje-in[8] ifadəsinə görə, 1862-ci ildə erməni-qriqorian kilsəsinə mənsub 500 ailə var idi. Vartaşendə pravoslav mənsubu 100 ailə, o qədər də erməni qriqorian kilsəsinə mənsub ailə var idi”[9].

Vartaşen ikiillik məktəbinin[10] baxıcısı Georgiy Bejanovun qardaşı Mixail Stepanoviç Bejanov 1892-ci ildə yazırdı: “Udilər Vartaşen və Nic kəndlərində yaşayır və çoxlu tatar sözlərini özünə daxil edən dağlı dilində danışırlar. Udilər qədim zamanlardan Qafqazda yaşayıblar və vaxtilə xüsusi Ağvan çarlığı təşkil ediblər. Rəvayətdə deyilir ki, udilər Asiyanın müxtəlif yerlərinə köçüblər, əvvəllər Nuxa qəzasının bütün kəndlərində yaşayıblar; hələ yaxın illərdə, müxtəlif kəndlərdə udi dilini bilən yaşlılar var idi. Udilər çoxdan xristianlığı qəbul etmişlər və demək olar ki, Nuxa qəzasının bütün tatar kəndlərində qədim kilsə xarabalıqları var. Udilər pravoslav və qriqoryandırlar və öz aralarında udi dilində danışırlar”[11].

Pravoslav udilərin sıx məskunlaşdıqları ərazilərdə öz kilsələri və monastırları var idi. Onlardan bəziləri 19-cu əsrin sonlarında çox köhnəlmiş vəziyyətdə idilər. M.Bejanov belə kilsələrdən birini təsvir edir: “Vartaşenin şərqində ¼ verstdə uçuq-sökük Kitske Gergets pravoslav kilsəsi (yəni kiçik kilsə) yerləşir. Xurma ağacları (şəmşat) bitən bu ərazidə çoxlu qəbirlər var: görünür, hansısa köhnə qəbiristanlıqdır”[12]. Pravoslav udinlərin bəziləri sonradan qriqorianlaşdırıldı. Məsələn, Vartaşendəki Müqəddəs Elişa monastırı (Kala Gergets və ya Böyük kilsə) “əvvəlcə dövlətə aid torpaqda pravoslav udi Pyotr Silikov tərəfindən tikilib, lakin onun nəsli erməni-qriqorian inancını qəbul edərək monastırı qriqorianlara verdi və bu pravoslavlarla qriqorianlar arasında mübahisələrə səbəb oldu”[13]. Kala Gergets məbədinin binası günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Bu yer həm xristianlar, həm də müsəlmanlar tərəfindən müqəddəs məlan kimi qəbul olunur.

1813-cü ildə ərazisində Vartaşen və Nic yerləşdiyi Şəki xanlığı Gülüstan sülh müqaviləsinə əsasən Rusiya imperiyasına birləşdirildi. Bu, güman ki, pravoslav udilər arasında imanı gücləndirmək imkanı verdi. 1822-ci ildə Vartaşen pravoslav udiləri Müqəddəs Mömin Böyük Knyaz Aleksandr Nevskinin şərəfinə kilsə tikdilər. Aydındır ki, kilsənin tikintisi, məbədin adından da göründüyü kimi, yeni yerli hakimiyyətin razılığı və hətta bəlkə də himayədarlığı ilə baş vermişdir. Çar Rusiyasında kilsələri adlarını monarxlar və onların ailə üzvləri daşıyan müqəddəslərin şərəfinə adlandırmaq ənənəsi çox geniş yayılmışdı. O dövrdə bu vəftizdə Müqəddəs Aleksandr Nevskinin adını qəbul edən İmperator I Aleksandr idi. Kilsə ənənəvi Qafqaz üslubunda tikilmişdir.

Mixail Bezhanov yazır: “Ən yaxşı tikililərdən biri kəndin mərkəzində yerləşən pravoslav kilsəsidir; 1822-ci ildə babam keşiş Yusifin rəhbərliyi altında tikilmişdir. Xaç şəkilli, Şamaxıdan gətirilən əhəngdaşı ilə tikilmiş və qalayla örtülmüşdür; döşəmə daşdır, divarlar alebastrla; ikonostas çox gözəldir; kilsənin yanında zəng qülləsi var”[14].

Kilsə binası günümüzə qədər gəlib çatmışdır və hazırda burada tarix və etnoqrafiya muzeyi yerləşir.

Müəllif: protoiyerey Dionisiy Sveçnikov.